Талачын

	Талачын; лац. Tałačyn
	; Колішні манастыр базылянаў
Герб Талачына	Сьцяг Талачына
Першыя згадкі:	1433
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Талачынскі
Насельніцтва:	9690 чал. (2018)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2136
Паштовы індэкс:	211070
СААТА:	2246501000
Нумарны знак:	2
Геаграфічныя каардынаты:	54°24′35″ пн. ш. 29°41′37″ у. д. / 54.40972° пн. ш. 29.69361° у. д.Каардынаты: 54°24′35″ пн. ш. 29°41′37″ у. д. / 54.40972° пн. ш. 29.69361° у. д.
	Талачын на мапе Беларусі ± Талачын
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
	https://tolochin.vitebsk-region.gov.by/by/

Талачы́н — места ў Беларусі, на рацэ Друці. Адміністрацыйны цэнтар Талачынскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 9690 чалавек^[1]. Знаходзіцца за 124 км на паўднёвы захад ад Віцебску. Чыгуначная станцыя на лініі Менск — Ворша. Празь места праходзіць аўтамабільная дарога Менск — Ворша, а таксама дарогі ў кірунках на Круглае, Чашнікі, Сянно.

Талачын — даўняе места гістарычнай Аршаншчыны (частка Віцебшчыны). Да нашага часу тут захаваўся комплекс манастыра базылянаў з царквой Покрыва Багародзіцы ў стылі віленскага барока, помнік архітэктуры XVIII ст., а таксама касьцёл Сьвятога Антонія ў стылі клясыцызму, помнік архітэктуры XIX ст.

Назва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Існуе дзьве вэрсіі паходжаньня тапоніму Талачын. Першая зьвязвае назву паселішча з словам талака — 'згуртаваньнем людзей дзеля калектыўнай працы' (напрыклад, будоўля хаты, вал лесу)^[2]. Прыхільнікі другой вэрсіі мяркуюць, што тапонім утварыўся ад слова «толочея» — сыноніму кірмаша^[3].

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўны артыкул: Гісторыя Талачына

Вялікае Княства Літоўскае[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Першы пісьмовы ўпамін пра Талачын датуецца 1433 годам, калі ён ужо меў статус места ў Друцкім княстве (у складзе Вялікага Княства Літоўскага) і знаходзіўся ў валоданьні князёў Друцкіх^[4]. У сярэдзіне XVI стагодзьдзя Талачын упамінаецца як гандлёвае мястэчка, дзе штогод праводзілася 3 кірмашы. У гэты час ён належаў Друцкім-Талачынскім. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Талачын увайшоў у Аршанскі павет Віцебскага ваяводзтва. У канцы XVI стагодзьдзя^[4] маёнтак перайшоў у валоданьне Сапегаў, пазьней — Сангушкаў.

У 1604 годзе Леў Сапега збудаваў у Талачыне касьцёл, школу і шпіталь для хворых. На 1621 год у мястэчку было 314 будынкаў. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) Талачын спалілі маскоўскія захопнікі; колькасьць будынкаў скарацілася да 142^[4].

У 1769 годзе князі Сангушкі фундавалі ў Талачыне базылянскі манастыр. У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) усходняя частка мястэчка апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі (атрымала назву Стары Талачын), тым часам заходняя частка, што разьмяшчалася за Друцьцю, пачала называцца Новым ці Зарэчным Талачыном. У 1772—1793 гадах мястэчка было пагранічным пунктам з мытняй. 15 лютага 1782 году ў царскім указе Талачын значыцца як места, аднак ва ўказе ад 9 лютага 1783 году — як мястэчка. У 1779 годзе пры базылянскім манастыры пачалі працаваць школа і шпіталь.

Пад уладай Расейскай імпэрыі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Новы Талачын таксама апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі. Стары Талачын лічыўся цэнтрам Стараталачынскай воласьці, якая ўвайшла ў Копыскі павет; Новы Талачын быў цэнтрам Зарэчнаталачынскай воласьці Сеньненскага павету Магілёўскай губэрні.

У вайну 1812 году ў Талачыне згарэлі 2 касьцёлы, паштовы двор, 30 крамаў, 56 двароў. У ліпені і лістападзе ў мястэчку спыняўся Напалеон, на загад якога тут спалілі сьцягі «Вялікай арміі».

На 1847 год у Талачыне рэгулярна праводзілася 3 кірмашы — Мікалаеўскі (9 траўня), Ільлінскі (20 ліпеня), Усьпенскі (8 верасьня). З 1859 году каля мястэчка дзейнічала гута. У 1860-я гады беларускіх сялянаў вёскі Загарадзьдзя каля Талачына, што актыўна ўдзельнічалі ў нацыянальна-вызвольным руху, расейскія ўлады вывезьлі за межы Беларусі. Саму ж вёску засялілі 15 сялянскімі сем’ямі з цэнтральнай Расеі (Разанская губэрня)^[5].

У 1861 годзе Стары Талачын увайшоў у Аршанскі павет. У 1863 годзе тут адкрылася народная вучэльня. У 1869 годзе ў Зарэчным Талачыне таксама адкрылася вучэльня, у 1881 годзе — пачаў працаваць крухмальны завод. У пачатку XХ стагодзьдзя ў Талачыне быў 391 будынак, дзейнічалі царква і касьцёл, працавалі 2 народныя вучэльні, школа, крухмальны завод, 2 гарбарні, цагельня, бровар, гута і вадзяны млын. Мясцовае насельніцтва гандлявала збожжам і лесам.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Талачын занялі войскі Нямецкай імпэрыі^[6].

Найноўшы час[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Талачын абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе Талачын вярнулі БССР, дзе ён стаў цэнтрам раёну Аршанскай акругі. У 1938 годзе паселішча атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу, у Віцебскай вобласьці. На 1939 год у Талачыне працаваў ільнозавод, а таксама шпалапільны, гарбарны заводы, былі іншыя прадпрыемствы, у тым ліку ткацкая фабрыка. У Другую сусьветную вайну з 8 ліпеня 1941 году да 26 чэрвеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху.

22 ліпеня 1955 году Талачын атрымаў статус места. 28 лютага 2011 году афіцыйна зацьвердзілі мескі сьцяг^[7].

Места на старых здымках
Сядзіба, 1918 г.
Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага, 1913 г.
Аршанская вуліца, 1941 г.
Царква і манастыр базылянаў, 1941 г.

Царква і манастыр базылянаў, 1941 г.
Царква і манастыр базылянаў
Царква да надбудовы бляшаных купалоў-цыбулінаў
Царква і касьцёл

Насельніцтва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Дэмаграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

XIX стагодзьдзе: 1880 год — 543 чал., у тым ліку 290 праваслаўных і 253 юдэі ў Новым Талачыне; 3581 чал., у тым ліку 432 праваслаўныя, 30 каталікоў і 1119 юдэяў у Старым Талачыне^[8]; 1897 год — 2614 чал.
XX стагодзьдзе: 1901 год — 3748 чал.; 1917 год — 2181 чал.; 1939 год — 6100 чал., у тым ліку 1292 жыды^[9]; 1991 год — 10,2 тыс. чал.; 2000 год — 10,6 тыс. чал.^[10]
XXI стагодзьдзе: 2001 год — 10,6 тыс. чал.^[11], 2003 год — 10,4 тыс. чал.; 2006 год — 10,3 тыс. чал.; 2009 год — 10 155 чал.^[12] (перапіс); 2016 год — 9761 чал.^[13]; 2017 год — 9744 чал.^[14]; 2018 год — 9690 чал.^[1]

Адукацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У Талачыне працуюць 3 сярэднія, 1 пачатковая школы.

Культура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Дзейнічаюць 4 бібліятэкі, дом культуры, пры якім — народная самадзейная кінастудыя «Летапіс». У 2001 годзе адкрыўся гістарычна-краязнаўчы музэй.

Мас-мэдыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У месьце выдаецца раённая газэта «Наша Талачыншчына» (да 2001 году мела назву «Сцяг Ільіча»). Наклад — больш за 5000 асобнікаў.

Забудова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Плян[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Цэнтар Талачына склаўся яшчэ ў XVI—XVІI стагодзьдзях. Яго плянавальная структура сфармавалася ў XVІІI—XIХ стагодзьдзях. Паводле генэральных плянаў, распрацаваных у 1968 і 1977 гадах, утвораны мікрараён. У цэнтры места 2—4-павярховыя будынкі.

Вуліцы і пляцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Афіцыйная назва	Гістарычная назва
40 год Кастрычніка плошча	Рынак пляц
Валадарскага вуліца	Віцебская вуліца
Дзяржынскага вуліца	Лукомская вуліца
Леніна вуліца	Аршанская вуліца^[15]
Пушкіна вуліца	Мікольская вуліца
Энгельса вуліца	Віленская вуліца^[16] Зарачанская вуліца^[15]

Эканоміка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прадпрыемствы тэкстыльнай, першаснай апрацоўкі лёну, харчовай прамысловасьці.

Пералік прамысловых прадпрыемстваў Талачыны
УП «Талачынскі кансэрвавы завод» ААТ «Талачынскі масларобча-сыраробчы завод» Талачынская тэкстыльная фабрыка УП «Талачынскае ПМС»

Транспарт[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Праз Талачын праходзяць аўтамабільныя дарогі Р19 (Талачын — Крупкі), Р25 (Віцебск — Талачын) і Р26 (Талачын — Круглае — Нежкава). За 5 км ад места праходзіць аўтамагістраль М1E30.

Ёсьць рэгулярнае аўтобуснае злучэньне зь Менскам, Віцебскам і Воршай.

Чыгуначная станцыя Талачын на лініі Масква — Менск. Пасажырскія і хуткія цягнікі на Менск, Воршу, Маскву, прымескае злучэньне з Воршай і Менскам.

Турыстычная інфармацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Інфраструктура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Працуе Талачынскі гістарычна-краязнаўчы музэй. Спыніцца можна ў мескай гасьцініцы^[17].

Славутасьці[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Забудова гістарычная (канец XIX — пачатак XX ст.; фрагмэнты)
Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага (XIX ст.)
Могілкі юдэйскія
Царква Покрыва Багародзіцы і манастыр базылянаў (1793; Сьвяты Пасад, цяпер у валоданьні Маскоўскага патрыярхату)

Страчаная спадчына[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Сынагога

Галерэя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Краявіды места
Пакроўская царква з боку касьцёла
Манастырскі корпус
Касьцёл Сьвятога Антонія Падуанскага
Касьцёл з боку царквы

Асобы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Валер Анісенка (нар. 1944) — актор, рэжысэр, заслужаны дзяяч мастацтва Беларусі
Лявон Баразна (1929—1972) — беларускі мастак і фальклярыст
Уладзімер Гарбачоў (нар. 1926) — навуковец-мэдык
Аркадзь Жураўскі (1924—2009) — беларускі мовазнавец
Міхаіл Савіцкі (1922—2010) — народны мастак Беларусі

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

^ ^а ^б ^в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 375.
^ Чарвінскі М. Талачын, Радыё Свабода, 2 сьнежня 2002 г.
^ ^а ^б ^в ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 655.
^ Гісторыя Талачынскага раёна: Дарэвалюцыйны перыяд, Прыдзвінскі крайн: Гісторыя і сучаснасць
^ Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.
^ Об учреждении официальных геральдических символов административно-территориальных единиц Витебской области. Указ Президента Республики Беларусь от 28.02.2011 г. № 86 (рас.)
^ Krzywicki J. Tołoczyn // Słownik geograficzny... T. XII. — Warszawa, 1892. S. 367.
^ Distribution of the Jewish population of the USSR 1939 / Edit Mordechai Altshuler. — Jerusalem, 1993. P. 39.
^ Дулеба Г. Хаўратовіч І. Талачын // ЭГБ. — Мн.: 2001 Т. 6. Кн. 1. С. 495.
^ Дулеба Г., Хаўратовіч І. Талачын // БЭ. — Мн.: 2002 Т. 15. С. 398.
^ Перепись населения — 2009. Витебская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ ^а ^б Шнейдер А. Шесть столетий вместе // «Наша Талачыншчына», 6 траўня 2006
^ Хмелюк М. Улица Пушкина: история вокруг нас // «Наша Талачыншчына», 23 кастрычніка 2015
^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15: Следавікі — Трыо. — 552 с. — ISBN 985-11-0251-2
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Талачынскага р-на. — Мн.: БелСЭ, 1988. — 654 с. [12] л. іл.: іл. ISBN 5-85700-007-6.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая. — 591 с. — ISBN 985-11-0214-8
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XII: Szlurpkiszki — Warłynka. — Warszawa, 1892.
Шнейдер А. Толочин: историко-экономический очерк. — Минск, 1983. — 62 с.

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

[belstat2018-1] а ^б ^в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[2] Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 375.

[3] Чарвінскі М. Талачын, Радыё Свабода, 2 сьнежня 2002 г.

[evkl-4] а ^б ^в ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 655.

[5] Гісторыя Талачынскага раёна: Дарэвалюцыйны перыяд, Прыдзвінскі крайн: Гісторыя і сучаснасць

[VHAB-19-6] Вялікі гістарычны атлас Беларусі. У 4 т. Т. 4. — Мінск, 2018. С. 19.

[7] Об учреждении официальных геральдических символов административно-территориальных единиц Витебской области. Указ Президента Республики Беларусь от 28.02.2011 г. № 86 (рас.)

[8] Krzywicki J. Tołoczyn // Słownik geograficzny... T. XII. — Warszawa, 1892. S. 367.

[9] Distribution of the Jewish population of the USSR 1939 / Edit Mordechai Altshuler. — Jerusalem, 1993. P. 39.

[10] Дулеба Г. Хаўратовіч І. Талачын // ЭГБ. — Мн.: 2001 Т. 6. Кн. 1. С. 495.

[11] Дулеба Г., Хаўратовіч І. Талачын // БЭ. — Мн.: 2002 Т. 15. С. 398.

[belstat-12] Перепись населения — 2009. Витебская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[belstat2016-13] Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[belstat2017-14] Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[snejder-15] а ^б Шнейдер А. Шесть столетий вместе // «Наша Талачыншчына», 6 траўня 2006

[16] Хмелюк М. Улица Пушкина: история вокруг нас // «Наша Талачыншчына», 23 кастрычніка 2015

[17] Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]