Фуюйска-кыргыская мова
| Фуюйска-кыргыская мова | |
| Fuyü Gïrgïs | |
| Ужываецца ў | Кітаі |
|---|---|
| Рэгіён | правінцыя Хэйлунцьзян |
| Колькасьць карыстальнікаў | блізу 600 чал. |
| Клясыфікацыя | Алтайскія мовы
|
| Афіцыйны статус | |
| Коды мовы | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2(Б) | — |
| ISO 639-2(Т) | — |
| SIL | — |
Фую́йска-кыргы́ская мова (саманазва: Fuyü Gïrgïs, [qərʁəs]) — мова хакаскае групы цюрскае моўнае сям’і, на якой размаўляе цюрскі народ фуюйскія кыргызы (таксама могуць клясыфікавацца як кыргызы[1]). Распаўсюджаная серад невялікае колькасьці асобаў з пасіўнай мажлівасьцю размоваў на мове, якія жывуць галоўным чынам у павеце Фуюй правінцыі Хэйлунцьзян КНР. Паводле арэалу свайго распаўсюджаньня зьяўляецца самай усходняй з усіх цюрскіх моваў.
Асноўная характарыстыка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Нягледзячы на сваю назву, мова не зьяўляецца дыялектам кыргыскае мовы. Зь лінгвістычнага пункту гледзішча мова зьяўляецца блізкай да хакаскай, тады як назва этнічнае групы магла ўзьнікнуць праз пляменную назву.
У адрозьненьне ад кыргыска-кыпчацкай кыргыскай мовы, фуюйска-кыргыская адносіцца да -z- моваў з прычыны пераходу ў ёй працюрскага -d- у гук -z-.
Гісторыя і носьбіты[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Мяркуецца, што на тэрыторыі свайго сучаснага распаўсюджаньня фуюйска-кыргыская мова зьявілася, калі ў пэрыядзе XVII—XVIII стагодзьдзяў продкі ейных носьбітаў адарваліся ад асноўнага хакаскага арэалу і былі пераселеныя ў Маньчжурыю.
Паводле зьвестак на 1980 год, на фуюйска-кыргыскай мове размаўляла большая частка паўнагадовага насельніцтва. Тым ня менш, на цяперашні момант людзі дарослага пакаленьня перайшлі на мясцовы дыялект мангольскае мовы, дзіцячае пакаленьне карыстаецца ў маўленьні кітайскай мовай праз навучаньне на кітайскай мове[1].
Фаналёгія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
У адрозьненьне ад хакаскае, шорскае ды чулымскае моваў, у фуюйска-кыргыскай захоўваецца супрацьпастаўленьне слабых і моцных зычных як, напрыклад, у сарыг-югурскай мове. Між тым, ад апошняй фуюйска-кыргыская адрозьніваецца інтэрвакальным азванчэньнем -s- ды -š-, захаваньнем спрадвечных -š-, -č- (у той час як у сарыг-югурскай адбыўся пераход -š- > -s-, -č- > -š- на ўзор моваў нагайскае групы) і пераходам у шэрагу выпадкаў j > n.
Характарызуецца найбольш пасьлядоўнай вуснавай і палятальнай гармоніяй галосных — існуе магчымасьць зьяўленьня галоснай o пасьля u, што адсутнічае, прыкладам, у кыргыскай мове.
Шырокія дасьледаваньні пра фаналёгію мовы ажыцьцявілі дасьледчыкі Гай Імарт і Ху Чжэнь-Хуа. Паводле іхных дасьледаваньняў, у фуюйска-кыргыскай мове маюцца кароткія галосныя [a, ə, ɪ, ɔ, œ, ʊ, ʉ], пры гэтым яны маюць слабы вуснавы характар і тэндэнцыю да пераўтварэньня ў галосныя сярэдняга шэрагу[1]. Падаўжэньне галосных зьяўляецца фанэматычным і паўстае ў выніку выпадзеньня зычнага (параўн. фуюйска-кыргыскае /pʉːn/ і кыргыскае /bygyn/), кожная кароткая галосная мае свой падоўжаны эквівалент з даданьнем /e/. Маецца як гармонія галосных, так і гармонія зычных[1]. Серад зычных у мове адзначаюцца (разам з аляфонамі) гукі [p, b, ɸ, β, t, d, ð, k, q, ɡ, h, ʁ, ɣ, s, ʃ, z, ʒ, dʒ, tʃ, m, n, ŋ, l, r, y]. У сыстэме зычных гукаў мовы не адлюстроўваецца фанэматычная розьніца паміж выбухнымі /p, t, k/ ды /b, d, g/, гэтыя гукі таксама могуць зазнаваць асьпірацыю ў запазычаньнях з кітайскай, пераўтвараючыся адпаведна ў [pʰ, tʰ, kʰ][1].
Пісьмовасьць[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Напрыканцы 2000-х гадоў кітайскімі лінгвістамі была распрацаваная пісьмовасьць на лацінскай аснове з даданьнем літараў Č č, Ğ ğ, Ï ï, Ö ö, Š š, Ü ü, але яна не атрымала шырокага распаўсюду.
Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- Hu, Zhen-hua; Imart, Guy (1987), Fu-Yü Gïrgïs: A tentative description of the easternmost Turkic language, Bloomington, Indiana: Indiana University Research Institute for Inner Asian Studies
- Li, Yongsŏng; Ölmez, Mehmet; Kim, Juwon (2007), "Some Newly Identified Words in Fuyu Kirghiz (Part 1)", Ural-Altaische Jahrbücher (Neue Folge) 21: 141–169
- Тенишев Э.Р. О языке кыргызов уезда Фуюй // Вопросы языкознания. 1961. № 1. С.88-95.
- Янхунен Ю. К вопросу о зарубежных хакасах // Проблемы сохранения природы и культурно-исторического наследия Хакасии. Абакан, 1994. Вып. 1. С. 99-107.