Азэрбайджанская мова

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Азэрбайджанская мова
Azərbaycan dili, Azərbaycanca, Azəri dili, Azəricə, آذربایجان دیلی ,آذربایجانجا ,آذری دیلی ,آذریجه, Азәрбајҹан дили
Арэал азэрбайджанскае мовы
Ужываецца ў Азэрбайджане, Іране, Турэччыне, Грузіі, Расеі, Аўганістане, Іраку, Туркмэністане, Сырыі[1]
Рэгіён Закаўказьзе, Іранскі Азэрбайджан, Блізкі Ўсход
Колькасьць карыстальнікаў
Клясыфікацыя Алтайская сям’я
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў Азэрбайджане,
Дагестане (Расея)
Рэгулюецца Нацыянальнай акадэміяй навук Азэрбайджану
Пісьмо лацінскае пісьмо, пэрсыдзкае пісьмо[d], кірыліца і арабскі альфабэт
Коды мовы
ISO 639-1 az
ISO 639-2(Б) aze
ISO 639-2(Т) aze
ISO 639-3 aze
SIL

Азэрбайджа́нская мова (саманазва: Azərbaycanca, Azərbaycan dili і г.д., вымаўл. [ɑzærbɑjdʒɑn dili]) — адна зь цюрскіх моваў; належыць да агускай групы ў складзе цюрскіх моваў. Распаўсюджаная ў асноўным у Азэрбайджане (дзяржаўная мова краіны), часткова ў Грузіі, Іране, Іраку, Турэччыне. Агульная колькасьць носьбітаў — каля 23 млн чал.[3] Вылучаюцца чатыры групы дыялектаў: усходняя (кубінскі, шэмахінска-бакінскі і іншыя), заходняя (казаскі — па назьве гораду Казах на захадзе Азэрбайджану, карабаскі, гянджынскі і іншыя), паўночная (закатала-каскі, шэкінскі і іншыя) і паўднёвая (ерэванскі, нахічэванскі, ардубадзкі і інш.).

У фанэтыцы для азэрбайджанскай мовы, у адрозьненьне ад роднасных цюрскіх моваў, характэрная прыдыхальнае вымаўленьне выбухных глухіх зычных на пачатку і канцы слова, паляталізаванае вымаўленьне вэлярных і іх пераход у афрыкаты перад галоснымі пярэдняга шэрагу. Сярод асаблівасьцяў граматыкі — наяўнасьць у афіксаў прэдыкатыўнай формы імя 1-й і 2-й асобы адзіночнага ліку толькі варыянтаў з шырокімі галоснымі, а таксама ўзьнікненьне проціпастаўленьня сучаснасьці і цяперашне-будучага часу.

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Азэрбайджанская мова паходзіць ад мовы агускіх плямёнаў Сярэдняй Азіі 8—10 стагодзьдзяў. Эпас на азэрбайджанскай мове (Кітабі Дэдэ Коркуд) зараджаецца да 11 ст.

Літаратурная традыцыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Літаратура на азэрбайджанскай мове існуе з 13 ст. на аснове табрыскага і шырванскага дыялектаў, з пачатку 19 ст. (пасьля далучэньня Паўночнага Азэрбайджану да Расеі) – на аснове шэмахінска-бакінскага дыялекту. У пэрыядызацыі літаратурнай мовы пераломнай датай лічыцца выхад у 1875 годзе газэты «Экінчы». Літаратурная мова з 13 ст. да 1875 году апісваецца як мова данацыянальнага пэрыяду (на ёй напісаныя творы клясыкаў азэрбайджанскай літаратуры — Насімі, Фізулі, Хатаі і інш.), а літаратурная мова з 1875 году — як мова нацыянальнага пэрыяду; яна склалася ў творах М.Ф. Ахундава, Г. Зардабі, Дж. Мамэдкулізадэ. Да канчатковага далучэньня ўсходняй часткі Каўказу да Расейскай імпэрыі азэрбайджанская мова (называная расейцамі «татарскай», напрыклад у М. Ю. Лермантава і А. А. Марлінскага) была мовай міжнацыянальных зносінаў і пасьля захоўвала гэтую функцыю ў Паўднёвым Дагестане.

Пачынаючы зь сярэдзіны 19 ст. азэрбайджанская мова ўваходзіла ў навучальную праграму павятовых школаў у Баку, Тыфлісе, Гянджы, Шэкі і іншых гарадох. Да 1929 году пісьмовасьць на азэрбайджанскай мове існавала на арабскай, у 1929—1940 гадах на лацінскай аснове, з 1940 году — на аснове кірылічнай графікі. Азэрбайджанцы Ірану дагэтуль захоўваюць пісьмовасьць на пэрсыдзкай аснове, якая ў сваю чаргу паходзіць ад арабскай.

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ Паводле Ethnologue.
  2. ^ Nationalencyklopedin (шв.) — 1999.
  3. ^ Nationalencyklopedin. Världens 100 största språk 2007. — Nationalencyklopedin.

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Азэрбайджанская мовасховішча мультымэдыйных матэрыялаў