Гісторыя Ліды
- 1323: афіцыйная дата заснаваньня Ліды[1] — пачатак узьвядзеньня Лідзкага замка, вакол якога паступова вырасла места; Ліда належала непасрэдна вялікім князям Гедыміну, Кейстуту, Альгерду, Ягайле, Вітаўту.
- XIV стагодзьдзе: у Троцкім ваяводзтве; неаднаразова цярпела ад нападаў крыжакоў.
- 1360-я: у Лідзе існавала францішканская місія, а ў 1387 годзе Ягайла заклаў у месьце адзін зь першых касьцёлаў у Вялікім Княстве Літоўскім.
- 1396—1398: у Лідзе жыў са сваім дваром выгнаны Тымурам хан Залатой Арды Тахтамыш, у 1411—1412 гадах — ягоны сын Джэлал ад-Дзін, які камандаваў татарскімі атрадамі войска Вялікага Княства Літоўскага ў Грунвальдзкай бітве.[2]
- 1413: у Віленскім ваяводзтве.
- XV—XVI стагодзьдзі: значны цэнтар рамяства і гандлю, зьвязаны зь Вільняй, Наваградкам, Менскам, Полацкам; у гэты час места складалася з Рынкавага пляцу і 4 вуліцаў, да яго прымыкала прадмесьце Зарэчча.
- сярэдзіна XVI стагодзьдзя: у Лідзе зьявіліся кальвіністы, прычым іхная колькасьць неўзабаве так павялічылася, што мескі касьцёл некаторы час ня дзейнічаў празь недахоп вернікаў.[2]
- 1565/1566: цэнтар Лідзкага павету.
- 17 верасьня 1590: атрымала Магдэбурскае права і герб «поле шчыта расьсечанае на дзьве часткі: правая — чырвоная з залатым ільвом, левая — блакітная з двума залатымі скрыжаванымі ключамі».[3]
- 1659: у час вайны з Расеяй маскоўскае войска І. Хаванскага штурмам узяла Лідзкі замак і спаліла места.[2]
- 2-я пал. XVII ст.: у выніку войнаў з Расеяй і Швэцыяй прыйшла ў заняпад, але зь сяр. XVIII ст. пачалося гаспадарчае ажыўленьне.
- 1672: у Лідзе заснавалі кляштар кармэлітаў.
- 1756[2] —1834: у месьце існавала сярэдняя навучальная ўстанова — піярскі калегіюм, выпускнікі якога пакінулі прыкметны сьлед у навуцы і літаратуры; у калегіюме вучыўся будучы прафэсар Віленскага ўнівэрсытэту Станіслаў Юндзіл.
- 1792: у Лідзе было 242 будынкі.[2]
- 1795: у выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, цэнтар павету Слонімскай губэрні.
- 1797: у Літоўскай губэрні, з 1801 — у Гарадзенскай губэрні, а ў 1842 увайшла ў склад Віленскай губэрні.
- кан. XІХ ст.: у месьце дзейнічалі бровары, гарбарныя і іншыя прадпрыемствы, пракладзеная першая чыгуначная лінія.
- восень 1918: у горадзе сфармавалася Самаабарона Лідзкай зямлі — польская вайсковая арганізацыя, якой мэтай была абарона гораду ад бальшавікоў. Арганізаваў яе лейтэнант Вацлаў Шукевіч[4]. Пасьля выходу нямецкіх войскаў Самаабарона кіравала горадам.
- студзень 1919: атрады Самаабароны выйшлі зь Ліды, каб ратаваць Вільню, якая патрапіла пад бальшавіцкую аблогу. Ліда засталася бяз абароны, у наступстве бальшавікі занялі яе бяз барацьбы.
- 16—17 красавіка 1919: рэгулярныя атрады Войска Польскага пад кіроўніцтвам ген. Юзэфа Ласоцкага, пасьля дня і ночы цяжкіх змаганьняў, адбілі Ліду з рук бальшавікоў. Чырвоная Армія, якая моцна змагалася за кантроль над горадам, пацярпела паразу — палякі здабылі панцэрны цягнік, шмат зброі і ўзялі ў палон каля 350 салдатаў. Частка бальшавіцкіх войскаў справабала зьбегчы зь Ліды на ўсход, аднак польская кавалерыя дагнала іх у Ліпнішках і таксама ўзяла ў палон. У часе змаганьняў за Ліду, жыдоўская частка насельніцтва гораду актыўна падтрымоўвала бальшавікоў[5].
- 7 чэрвеня 1919: горад разам з усім лідзкім паветам увайшоў у склад Віленскай акругі Грамадзянскай Управы Ўсходніх Земляў — часовай польскай адмініцтрацыйнай адзінкі[6]
- лета 1920: горад занялі бальшавікі.
- 30 верасьня 1920: Ліду зноў занялі часткі польскага войска.
- 1921: у складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, цэнтар павету ў Наваградзкім ваяводзтве. Найбольшым прамысловым прадпрыемствам у Лідзе, вядомым вытворцай гумовага абутку ў рэспубліцы, была фабрыка «Ардаль», заснаваная ў 1929. Працавалі таксама іншыя прадпрыемствы: па вытворчасьці сельскагаспадарчых прыладаў, вырабаў з дроту, гумы, вытворчасьці піва і алею, дзейнічалі кафлярні, тартакі, пякарні.
- 1926: браты Чарткі збудавалі ў Лідзе цьвіковы завод.
- 1929: Лідзкая фабрыка гумовага абутку «Ардаль» вырабіла першую прадукцыю.
- 1930: на прамысловых прадпрыемствах Ліды працавалі каля 800 чал., зь іх трэцюю частку складалі працаўнікі «Ардалю».
- 1 красавіка 1938: да гораду далучылі населены пункт з аднайменнай гміны — вёску Росьлякі[7]
- 1939: у БССР.
- 15 студзеня 1940: цэнтар Лідзкага раёну Баранавіцкай вобласьці, места абласнога падпарадкаваньня.
- 27 чэрвеня 1941 — 9 ліпеня 1944: знаходзілася пад нямецкай акупацыяй, нацысты зьнішчылі ў месьце і раёне 25,1 тыс. чалавек.
- 20 верасьня 1944: цэнтар раёну ў складзе Гарадзенскай вобласьці.
- 1965: увядзеньне ў эксплюатацыю першай чаргі Лідзкага лакафарбавага заводу.
- 1989: адкрыцьцё помніка Адаму Міцкевічу ў Лідзе.
- 1993: адкрыцьцё помніка Францішку Скарыну ў Лідзе.
Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- ^ История на Лидский районный исполнительный комитет
- ^ а б в г д Расьціслаў Баравы. Ліда // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 197
- ^ Ліда // Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
- ^ Lech Wyszczelski: Wstępna faza walk. W: Lech Wyszczelski: Wojna polsko-rosyjska 1919—1920. Wyd. 1. Warszawa: Bellona, 2010, ss. 47-48. ISBN 978-83-11-11934-5.
- ^ Lech Wyszczelski: Wyprawa wileńska. W: Lech Wyszczelski: Wojna polsko-rosyjska 1919—1920. Wyd. 1. Warszawa: Bellona, 2010, ss. 87-90. ISBN 978-83-11-11934-5.
- ^ Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 5, poz. 41
- ^ Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 21 marca 1938 r. o rozszerzeniu granic miasta Lidy w powiecie lidzkim województwie nowogródzkim, Dz. U. Nr 21, poz. 183 (пол.)
Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Ліды і Лідскага раёна. — Мн.: Беларусь, 2004. — 566 с.: іл. ISBN 985-01-0522-4
- Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
- Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
- Ліда // Нашы гарады: грамадска-палітычнае даведачнае выданне / У. А. Малішэўскі, П. М. Пабока. — Мн.: Народная асвета, 1991. — 303 с.: фота. — ISBN 5-341-00240-7.
- Lida // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom V: Kutowa Wola — Malczyce. — Warszawa, 1884. S. 215—218.
Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Гісторыя Ліды — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў