Жупраны

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Жупраны
лац. Župrany
Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла
Касьцёл Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла
Першыя згадкі: XV стагодзьдзе
Былая назва: Зубраны
Краіна: Беларусь
Вобласьць: Гарадзенская
Раён: Ашмянскі
Сельсавет: Жупранскі
Насельніцтва: 745 чал. (2010)[1]
Часавы пас: UTC+3
Тэлефонны код: +375 1593
Паштовы індэкс: 231102
Нумарны знак: 4
Геаграфічныя каардынаты: 54°28′18″ пн. ш. 26°5′14″ у. д. / 54.47167° пн. ш. 26.08722° у. д. / 54.47167; 26.08722Каардынаты: 54°28′18″ пн. ш. 26°5′14″ у. д. / 54.47167° пн. ш. 26.08722° у. д. / 54.47167; 26.08722
Жупраны на мапе Беларусі ±
Жупраны
Жупраны
Жупраны
Жупраны
Жупраны
Жупраны
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Жупра́ны[2] — вёска ў Беларусі, на левым беразе ракі Ашмянкі. Цэнтар сельсавету Ашмянскага раёну Гарадзенскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 745 чал. Знаходзяцца за 10 км на паўночны ўсход ад Ашмянаў, за 7 км ад чыгуначнай станцыі Ашмяны; на аўтамабільнай дарозе Ашмяны — Смаргонь.

Жупраны — даўняе мястэчка гістарычнай Ашмяншчыны (частка Віленшчыны), месца пахаваньня Францішка Багушэвіча.

Назва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Ад пачатку вёска мела назву «Зубраны», ад суседняй старажытнай Зубранскай пушчы, багатай на зуброў. Пазьней пад уплывам фанэтычных зьменаў тапонім ператварыўся ў «Жупраны»[3]. Паводле іншай версіі, назва мястэчка балтыйскага паходжаньне і мае зьвязкі зь летувіскім словам «Žuobris», якое абазначае архаічную саху[4].

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вялікае Княства Літоўскае[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Упершыню Жупраны ўпамінаюцца ў XV стагодзьдзі як цэнтар воласьці, уладаньне вялікіх князёў. У 1407 годзе вялікі князь Вітаўт перадаў паселішча ваяводу віленскаму Войцеху Манівіду. Праз шлюб з Соф’яй Манівід Жупраны перайшлі да Радзівілаў, якія валодалі імі да пачатку XIX стагодзьдзя. Апошнім зь дзевяці ўладальнікаў гэтага роду быў Караль Станіслаў Радзівіл «Пане Каханку».

Каля 1550 году ў Жупранах заснавалі касьцёл, у канцы XVI стагодзьдзя — кальвінскі збор. На мапе Тамаша Макоўскага (1613 год) паселішча значыцца як мястэчка. У канцы XVIII стагодзьдзя тут было 35 дамоў і тры вуліцы: Дворская, Сольская і Астравецкая.

Пад уладай Расейскай імпэрыі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Касьцёл, 1896 г.

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Жупраны апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, у Ашмянскім павеце. У 1811 годзе мястэчка перайшло ў валоданьне Чапскіх. У 1854 годзе пачалося будаваньне мураванага Касьцёла Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла. У 1863—1864 гадох мясцовыя сяляне бралі актыўны ўдзел у нацыянальна-вызвольным паўстаньні. У 1880-я гады ў Жупранах дзейнічалі касьцёл і капліца, працавалі млын і тартак. На 1885 год у мястэчку было 60 двароў. У 1900 годзе тут пахавалі беларускага паэта Францішак Багушэвіч. Ягоная магіла знаходзіцца на цьвінтары за касьцёлам.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Жупраны занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Жупраны абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР[5]. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Жупраны апынуўся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Ашмянскім павеце Віленскага ваяводзтва. На 1931 год тут было 124 двары.

У 1939 годзе Жупраны ўвайшлі ў БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 году сталі цэнтрам сельсавету Ашмянскага раёну. 22 сакавіка 1970 году ў вёсцы адкрыўся Музэй Францішка Багушэвіча, дзе захоўваюцца каля 300 экспанатаў, датычных жыцьця літаратурнага клясыка[3]. На 1971 год тут быў 121 двор, на 1993 год — 248, на 1997 год — 288. У 2000-я гады Жупраны атрымалі афіцыйны статус «аграгарадку».

Насельніцтва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Дэмаграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • XIX стагодзьдзе: 1885 год — каля 285 чал.; 1895 год — 284 чал., зь іх 144 каталікі, 5 праваслаўных, 135 юдэяў[6]
  • XX стагодзьдзе: 1931 год — 657 чал., 124 двары; 1971 год — 423 чал.; 1993 год — 734 чал.[7]; 1997 год — 795 чал.[8]; 1999 год — 746 чал.
  • XXI стагодзьдзе: 2009 год — 720 чал.; 2010 год — 745 чал.[1]

Інфраструктура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У Жупранах працуюць школа, дашкольная ўстанова, амбуляторыя, бібліятэка, дом культуры, пошта.

Эканоміка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Сьвінагадоўчая і малочнатаварная фэрмы, мэханізаваны двор[1]

Турыстычная інфармацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Магіла Ф. Багушэвіча

Інфраструктура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У школе дзейнічае музэй Францішка Багушэвіча

Славутасьці[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ а б в Сьліж М. (25 лютага 2010) У Жупраны - да Багушэвіча. Рэгіянальная газета. Праверана 9 верасьня 2011 г.
  2. ^ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Гродзенская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2004. — 469 с. ISBN 985-458-098-9. (pdf) С. 95
  3. ^ а б Лукша Г. А памяць жыве: 25 гадоў музею Ф. Багушэвіча ў Жупранах // Роднае слова. — Мн.: 1995. — № 3. — С. 70—71.
  4. ^ Шукевіч В. Ці сапраўды Жупраны атрымалі назву ад зуброў? // Ашмянскі веснік. 5 верасьня 2017 г.
  5. ^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
  6. ^ Krzywicki J. Żuprany // Słownik geograficzny... T. XIV. — Warszawa, 1895. S. 855.
  7. ^ Шаблюк В. Жупраны // ЭГБ. — Мн.: 1996 Т. 3. С. 375.
  8. ^ БЭ. — Мн.: 1998 Т. 6. С. 449.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]