Прыназоўнікі эспэранта
У гэтым артыкуле зьмешчаны пералік прыназоўнікаў эспэранта з тлумачэньнем іх значэньня і прыкладамі ўжываньня.
Прыназоўнік — часьціна мовы, якая ставіцца перад часткаю сказа (словазлучэньнем), каб паказваць яе ролю ў сказе. Частка сказу з прыназоўнікам можа граць ролю дапаўненьня дзеяслова або апісаньня іншай часткі сказу (у беларускай мове гэтыя функцыі акрамя прыназоўнікаў выконваюць яшчэ й склоны). Звычайна прыназоўнік ставіцца перад назоўнікам, ці назоўным словазлучэньнем, але можа ўжывацца і перад дзеясловамі ў інфінітыве, перад колькаснымі прыслоўямі.
Прыназоўнікі je, de, da[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
je[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік, які ня мае пэўнага значэньня. Яго прызначэньне было — ужываць, калі па сэнсу немагчыма паставіць ніякі іншы прыназоўнік. Таму ў ранейшыя часы прыназоўнікам je карысталіся даволі часта, але зараз яго ўжываюць радзей, у асноўным для ўказаньня часу і меры, і інш.
Час:
- Mi venos je la oka horo — Я прыду а восьмай гадзіне.
- Ni renkontiĝis je Pasko — Мы сустрэліся на Вялікдзень.
- Ŝi faris tion je la lasta fojo — Яна зрабіла гэта ў апошні раз.
Мера:
- Je duono de kapo pli alta — На галаву вышэйшы.
- Malfruiĝi je tuta horo — Спазьніцца на цэлую гадзіну.
Іншае:
- malsana je malvarmumo — хворы на прастуду
- Mi kredas je Dio — веру ў Бога (al Dio = Богу)
Часта замест прыназоўніка je магчыма ўжываць вінавальны склон:
- Li estis dudek du jarojn aĝa (je dudek du jaroj aĝa) — Яму было дваццаць два гады.
de[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Адзін з самых часта ўжывальных прыназоўнікаў. Мае вельмі шмат значэньняў, служыць найперш для перадачы граматычнай катэгорыі роднага і творнага склону.
Зь дзеясловамі абазначае: месца ці час, ад каторага пачалося дзеяньне, паходжаньне, прычыну.
- Mi konas lin de longa tempo — Ведаю яго доўгі час.
- De la patro mi ricevis leteron — Ад бацькі я атрымаў ліст.
- Ŝi saltadis la tutan tagon de loko al loko — Яна скакала ўвесь дзень зь месца на месца.
Каб больш дакладна паказаць, што гаворка ідзе пра час, ужываюцца ўдакладненьні:
- ekde = "de la komenco de" — ад пачатку ...
- de post = "de la fino de" — ад канца ...
З аддзеяслоўнымі назоўнікамі гэты прыназоўнік абазначае аб’ект ці суб’ект (дзейнік) дзеяньня.
- Ekbrilo de fulmo — успышка маланкі.
- plenumo de mia deziro — выкананьне майго жаданьня.
Каб пэўна адрозьніць суб’ектнае ад аб’ектнага ўжываньня прыназоўніка de, можна пісаць:
- Hodiaŭ okazos akcepto fare de urbestro — Сёньня адбудзецца прыём бурмістра (ён будзе прымаць).
- Distingado de bono disde malbono ne ĉiam estas facila afero — Адрозьніваньне дабра ад зла не заўжды лёгкая справа.
Зь іншымі назоўнікамі і займеньнікамі прыназоўнік de абазначае прыналежнасьць, зьмест, дыстанцыю.
- libro de Petro — кніга Пятра
- nubo de polvo — воблака пылу
- vojo de urbo ĝis vilaĝo — шлях ад гораду да вёскі
З прыслоўямі прыназоўнік de паказвае дзейнік, суб’ект дзеяньня:
- Montoj kovritaj de neĝo — горы пакрытыя сьнегам
da[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік da ўжываецца пасьля назоўнікаў ці прыслоўяў, якія паказваюць колькасьць і абазначае тое, з чаго складаецца гэтая колькасьць. На беларускую мову перакладаецца родным склонам.
- Mi aĉetis kilogramon da cukro — Я набыў кіляграм цукру.
- Sur arbo sidis multe da birdoj — На дрэве сядзела шмат птушак.
- Kiom da tempo tio postulos? — Колькі часу гэта зойме?
Лічэбнікі ўжываюцца без гэтага прыназоўніка:
- Ŝi havas dek pomojn — У яе дзесяць яблыкаў.
Але колькасныя назоўнікі патрабуюць яго:
- Ŝi havas dekon da pomoj — Яна мае дзясятак яблыкаў.
Вінавальны склон ніколі не ўжываецца пасьля прыназоўніка da:
- La riĉulo havas multe da mono = La riĉulo havas multon da mono.
(Няправільна: *La riĉulo havas multe da monon.*)
Важна адрозьніваць de і da:
- taso de lakto — кубак ад малака (кубак, у якім было налітае малако)
- taso da lakto — кубак малака (малако, у аб'ёме, які зьмяшчаецца ў кубку)
Прыназоўнікі месца[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Antaŭ[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік antaŭ абазначае месца, пазыцыю або час перад чымсьці, кімсьці.
- Antaŭ domo staras arbo — Перад домам стаіць дрэва.
- Je dudek minutoj antaŭ komenco — За дваццаць хвілін да пачатку.
Фігуральнае ўжываньне:
- Senti respondecon antaŭ la publiko — Адчуваць адказнасьць перад публікай.
Акрамя месца (з назоўным склонам) можа ўжывацца для ўказаньня напрамку:
- Starigu seĝon antaŭ la tablon — Пастаў стул перад сталом. (куды?)
- Seĝo staras antaŭ la tablo — Стул стаіць перад сталом. (дзе?)
Malantaŭ[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік malantaŭ абазначае месца пазадзі, па-за чымсьці.
- Malantaŭ la pordo oni aŭdis la voĉon — Па-за дзьвярыма чуўся голас.
- La luno iris malantaŭ nubojn — Месяц зайшоў за хмары.
Malantaŭ ніколі не ўжываецца для абазначэньня часу пасьля, для гэтага існуе прыназоўнік Post.
Словаўтварэньне
- antaŭa — папярэдні, ранейшы
- antaŭe — раней, папярэдне
- antaŭen — наперад
- antaŭhieraŭ — пазаўчора
- antaŭvidi — прадбачыць
- malantaŭa — пазьнейшы, задні
- malantaŭen — назад
Apud[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік apud абазначае месца побач, каля нечага.
- Apud domo kreskas arbo — Каля дома расьце дрэва.
- Batalo apud la urbo Grunvaldo — Бітва ля месца Грунвальд.
Акрамя месца (з назоўным склонам) можа ўжывацца для ўказаньня напрамку :
- Metu la sakon apud la vandon — пакладзі мех побач зь сьцяной.
Словаўтварэньне
- apuda — блізкі, суседні
- apude — побач
- apudvoja — прыдарожны
Ĉe[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік ĉe абазначае пазыцыю вельмі блізкую. Па сэнсу падобны на прыназоўнік apud, але адрозьніваецца ад таго тым, што азначае больш шчыльнае, непасрэднае суседзтва. Аднак гэта не абавязкова павінна быць судатыканьне.
- Ĉe la muro staras ŝranko — Каля сьцяны стаяла шафа.
- Ĉe la angulo de la strato — На рагу вуліцы.
- ŝultro ĉe ŝultro — плячо да пляча
Прыназоўнік ĉe абазначае таксама дом, месца звычайнага знаходжаньня, пражываньня:
- Kiam li estis ĉe mi, li ĉiam sidis en tiu fotelo — Калі ён быў у мяне (прыходзіў да мяне ў госьці), ён заўжды сядзеў у гэтым фатэлі.
- Viaj arboj estas samaj kiel ĉe ni — Вашыя дрэвы такія ж самыя, як у нас.
- La rajto loĝas ĉe la venkinto — Права жыве там, дзе пераможца (Пераможца заўжды правы).
Словаўтварэньне
- ĉeesti — прысутнічаць
Ĉirkaŭ[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік ĉirkaŭ абазначае пазыцыю навокал, навакол чагосьці.
- Sidi ĉirkaŭ la fajro — сядзець вакол вогнішча.
- Ĉirkaŭ lia buŝo kaj liaj okuloj estis plene de sulkoj — Навокал яго рта і вачэй было шмат зморшчынак.
Можа ўжывацца для ўказаньня кірунку, руху:
- Siajn brakojn ŝi metis ĉirkaŭ mian kolon — Свае рукі яна паклала вакол маёй шыі.
- Alumeto ĵetis ĉirkaŭ sin vastan lumon — Запалка кінула вакол сябе шырокі круг сьвятла.
Прыназоўнік ĉirkaŭ абазначае таксама прыблізнае значэньне часу або меры:
- Nun estas ĉirkaŭ la kvina — Зараз каля пяці (гадзін).
- Ĉeestis ĉirkaŭ dek homoj — Прысутнічалі прыблізна дзесяць чалавек.
Словаўтварэньне
- ĉirkaŭa — навакольны
- ĉirkaŭe — наўкол
- ĉirkaŭo — навакольле
- ĉirkaŭi — быць навакол, абкружаць
- ĉirkaŭbraki — абдымаць
Ekster[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік ekster абазначае месца, што знаходзіцца звонку, па-за.
- Mi staras ekster la domo, kaj ŝi estas interne — Я стаю звонку дома, а яна знаходзіцца ўнутры.
- Ili loĝas ekster la urbo — Яны жывуць па-за горадам.
Фігуральнае ўжываньне:
- Ne zorgu pri tio, kio estas ekster via scio — не клапаціся пра тое, што па-за межамі тваіх ведаў.
Магчыма ўжываць для ўказаньня кірунку:
- Ni iru ekster la ĉambron — Хадзём з пакою. (Часта можна замяніць на El).
Словаўтварэньне
- ekstere — звонку
- ekster(aĵ)o — зьнешнасьць, вонкавы выгляд
- eksterlanda — замежны
- eksterordinara — незвычайны
En[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік en абазначае месца, што знаходзіцца ўнутры, у чымсьці.
- En la ĉambro sidis nur kelke da homoj — у пакоі сядзела ўсяго некалькі чалавек.
- Li kuŝis en la lito — Ён ляжаў у ложку. Параўнаем: li kuŝis sur la lito — ён ляжаў на ложку (неразабраным).
- Ŝi loĝas en Pollando, en la urbo Varsovio, en la Zamenhof-strato — Яна жыве ў Польшчы, у Варшаве, на вуліцы Замэнгофа.
- Paroli en Esperanto — размаўляць на эспэранта.
Зь вінавальным склонам гэты прыназоўнік абазначае рух, кірунак, або зьмену стану:
- Venis al mi en la kapon feliĉa penso — Да мяне ў галаву прыйшла шчасьлівая думка.
- Ni disiĝis kaj iris en diversajn flankojn — Мы разышліся і пайшлі ў розных кірунках.
- La libroj estis tradukitaj en diversajn lingvojn — Кнігі былі перакладзеныя на розныя мовы.
Словаўтварэньне
- ena — унутраны
- ene — унутры, у сярэдзіне
- enhavo — зьмест
- eniri — уваходзіць (у будынак, і дтп)
Inter[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік inter абазначае месца, якое знаходзіцца паміж, пасярод іншых. Па сэнсу гэты прыназоўнік можа ўжывацца толькі перад выразам у множным ліку, або перад некалькімі выразамі, злучанымі злучнікам kaj (і).
- Pentraĵo pendis inter la fenestroj — Малюнак вісеў паміж вокнамі.
- Ili veturadis inter Belastoko kaj Harodno — Яны курсіравалі паміж Беластокам і Гародняй.
- Eĉ inter piuloj ne mankas pekuloj — Нават сярод набожных людзей знаходзяцца грэшнікі.
А таксама абазначае час, прыблізнае значэньне:
- Estis inter la sepa kaj oka horo vespere — было недзе паміж сёмай і восьмай вечара.
- En la monujo estis inter 100 kaj 200 eŭrojn — у кашальку было паміж 100 і 200 эўра.
Словаўтварэньне
- intera — пасярэдні, прамежкавы
- internacia — міжнародны
- interalie — паміж іншым
- interrompi — перапыніць
Варта ня блытаць з interna = ena — унутраны.
Kontraŭ[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік kontraŭ мае значэньне супраць, насупраць; абазначае напрамак дзеяньня ці пачуцьця; тое, ад чаго ратуюцца; пры абмене абазначае тое, што даюць ці атрымліваюць узамен.
- Li sidis kontraŭ la enirejo de la domo — ён сядзеў насупраць уваходу ў дом.
- Estas tre malfacile naĝi kontraŭ la fluado — цяжка плыць супраць плыні.
- Mi estas kontraŭ via opinio — я супраць вашага меркаваньня.
- Mi ekfrotis alumeton kontraŭ la muro — я церануў запалку аб сьцяну.
- Vi ricevos baton kontraŭ la nuko — атрымаеш кухталя ў патыліцу.
- Ĉapelo kun grandaj randaĵoj por ŝirmi sin kontraŭ la suno — капялюш зь вялікімі брылямі, каб бараніцца ад сонца.
- Kuracilo kontraŭ tiu malsano — лекі ад той хваробы.
- Tiu ĉi libro estas aĉetebla kontraŭ tri rubloj — гэтую кнігу можна набыць за тры рублі.
Словаўтварэньне
- kontraŭa — супрацьлеглы
- kontraŭe — насупраць, супраць, наадварот
- kontraŭi — пярэчыць
- kontraŭulo — праціўнік
Post[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік post мае значэньне пасьля. Калі ён абазначае месца, ён эквівалентны прыназоўніку Malantaŭ. Але часьцей ён ужываецца для ўказаньня часу.
- Post la pordo staris nekonata viro — за дзьвярыма стаяў незнаёмы чалавек.
- Ili iris vice unu post la alia — яны шлі чарадою, адзін за адным.
- Post la Nova jaro mi volas iom ripozi — пасьля Новага году я хачу трохі адпачыць.
- Post la vespermanĝo ĉiuj gastoj foriris — пасьля вячэры ўсе госьці разышліся.
- Tio okazos post tri horoj, je la dekkvin minutoj post la sesa — гэта адбудзецца праз тры гадзіны, а шостай з чвэрцю.
- Ekfluis larmoj, guto post guto — пацяклі сьлёзы, кропля за кропляй.
Словаўтварэньне
- posta — пазьнейшы
- poste — потым, пазьней
- posteulo — нашчадак, пасьлядоўнік
- postparolo — пасьляслоўе
Preter[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік preter мае значэньне міма, паўз, паблізу.
- Li pasis preter mi — ён прайшоў паўзь мяне
- Ni veturis preter arbaro — мы ехалі міма леса
- La rivero fluis preter vilaĝo — рака цячэ побач зь вёскаю
Фігуральнае ўжываньне:
- Li agas preter ĉia racio — Ён дзейнічае, не карыстаючыся розумам.
Словаўтварэньне
- preterpasi, preteriri — прайсьці міма.
Sub[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік sub азначае месца, якое знаходзіцца пад нечым. Ужываецца з назоўным склонам, калі абазначае месца, або зь вінавальным, калі абазначае рух, кірунак у гэтае месца.
- La kajero estas sub la libro — сшытак знаходзіцца пад кнігаю.
- Petro metis kajeron sub la libron — Пётар паклаў сшытак пад кнігу.
- Grandan paperujon mi portas sub la brako — Вялікую тэчку я нашу пад пахай.
Фігуральнае ўжываньне:
- Ŝi eldonis la libron sub kaŝnomo — Яны выдала кнігу пад псэўданімам.
- Li foriris sub la preteksto, ke li estas malsana — Ён сышоў пад падставай, што ён хворы.
Прыназоўнік sub можа абазначаць залежнасьць, падпарадкаваньне:
- Sub via estreco — Пад вашым кіраўніцтвам.
- Sub influo de agitado — Пад уплывам агітацыі.
- Sub la kondiĉo de malgranda alpago — Пры ўмове невялікай даплаты.
Словаўтварэньне
- sube — унізе, ніжэй
- suben — уніз
- subulo — падначалены
- subskribi — падпісаць
- ĉi-suba — які знаходзіцца тут, ніжэй
Super[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік super абазначае месца, якое знаходзіцца вышэй, над чымсьці. Паміж імі звычайна існуе нейкі прамежак, то бок, яны не датыкаюцца.
- Super ni briletas plej bela stelo — над намі зьзяе найпрыгажэйшая зорка.
- Ĉe la tablo super telero plena de supo sidis Janjo — за сталом над поўнай талеркай супа сядзела Яня.
- La suno leviĝis super la teron — сонца ўзышло над зямлёй (куды?).
Прыназоўнік super можа абазначаць больш важнае, галоўнае, уплывовае становішча, а таксама задачу, над якой працуюць:
- Li fariĝos reĝo super la tuta lando — Ён будзе каралём над усёй краінай.
- Li ŝvitas ankoraŭ super la alfabeto — Ён яшчэ пацее над абэцэдай.
Словаўтварэньне
- supera — вышэйшы
- superi — перавышаць, мець вышэйшы статус, ранг
- superflua — лішні
Варта ня блытаць supre (прыслоўе наверсе) і super (прыназоўнік над):
- Li staras supre sur la monto — ён стаіць наверсе гары.
- La birdo ŝvebas super la monto — птушка лётае над гарой.
Sur[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік sur абазначае месца на чымсьці, нешта ляжыць, стаіць, зьмешчана непасрэдна на нечым, яны датыкаюцца. У вінавальным склоне абазначае кірунак.
- La libro kuŝas sur la tablo — кніга ляжыць на стале.
- sinjorino, kiu senlace staris sur unu piedo, ne perdante la ekvilibron — спадарыня, якая нястомна стаіць на адной назе, не губляючы раўнавагі.
- Sur la arbo sin trovis multe (aŭ multo) da birdoj — на дрэве знаходзілася шмат птушак.
- Mi metis la manon sur la tablon — я паклаў руку на стол.
- La juna knabino prenis la infanon sur sian brakon — маленькая дзяўчынка ўзяла дзіця на руку.
Прыназоўнік sur можа абазначаць знаходжаньне на нейкай паверхні, не зважаючы на вышыню:
- Meze sur la muro pendis portreto — пасярэдзіне на сьцяне вісеў партрэт.
- Sur la ĉielo staras la bela suno — у небе стаіць прыгожае сонца.
- Li kisis ŝin sur la buŝo — ён пацалаваў яе ў рот.
Фігуральнае ўжываньне:
- Ĝi ne faros sur mi tian impreson — гэта ня зробіць на мяне такое ўражаньне.
- Ĉiuj okuloj fiksiĝis sur min — усе позіркі ўтаропіліся на мяне.
Tra[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік tra мае значэньне праз, скрозь, абазначае месца і час. Ужываецца і з назоўным і зь вінавальным склонамі.
- Rigardi tra la fenestro — глядзець скрозь вакно.
- Ni veturos de Vilno al Prago tra Varsovio — мы паедзем зь Вільні ў Прагу праз Варшаву.
- Mia brako estas sufiĉe forta, por porti vin tra la arbaron — Мая рука дастаткова моцная, каб пранесьці цябе скрозь лес.
- La hundo bojis tra tuta nokto — сабака брахаў усю ноч.
Словаўтварэньне
- trae — наскрозь
- trabati — прабіць
- trablovo — скразьняк
Trans[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік trans мае значэньне на іншым баку, цераз, за. Ён ужываецца, калі трэба ісьці цераз або па-над нечым, каб дасягнуць мэты. З назоўным склонам абазначае месца, зь вінавальным — рух.
- Oni konstruis novan ponton trans rivero — пабудавалі новы мост цераз раку.
- La hirundo flugis trans la riveron, ĉar trans la rivero sin trovis aliaj hirundoj — ластаўка ляціць праз раку (куды?), бо за ракой (дзе?) знаходзяцца іншыя ластаўкі.
Варта ня блытаць trans і tra:
- Bovo saltis trans barilo — бык скочыў праз агароджу (церазь яе верх).
- Bovo kuris tra barilo — бык прабег скрозь агароджу (празь дзірку).
- Iri tra strato — ісьці па вуліцы, з канца ў канец.
- Iri trans strato — ісьці па іншым баку вуліцы.
- Iri trans straton = transiri straton — ісьці на іншы бок вуліцы.
Словаўтварэньне
- transe — па той бок
- transigi — перанесьці, перавезьці, перакінуць
- transdoni — перадаць
Прыназоўнікі кірунку[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Акрамя згаданых ніжэй, кірунак могуць абазначаць таксама прыназоўнікі месца — гэта абазначаецца пры дапамозе вінавальнага склону.
Al[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік al перадае значэньне давальнага склону беларускай мовы, і абазначае кірунак руху, атрымальніка ці ўладальніка, таго, каму належыць ці да каго накіравана дзеяньне.
- Mi donacis al vi tiun ĉi libron — я падараваў Вам гэтую кнігу.
- Esperanto apartenas al ĉiuj ĝiaj uzantoj — эспэранта належыць усім яе карыстальнікам.
- Ni iras al Paŭlo — мы ідзем да Паўла.
- Ŝi veturos al Vilno — яна паезде ў Вільню.
- Li kraĉos al vi en la vizaĝon — ён плюне табе ў твар.
- La aŭto estis ŝtelita al mi — аўтамабіль скралі ў мяне (ŝtelita de mi = скрадзены мною).
- Estas al mi malvarme — мне халодна.
- De tempo al tempo — час ад часу.
Прыназоўнік al азначае таксама спасылку пры параўнаньні, ці ўказаньні блізасьці:
- Ŝi estis jam proksima al la arbaro — яна была ўжо блізка да лесу.
- Simila al la patrino — Падобны на маці.
Словаўтварэньне
- aldoni — дадаць
- aliĝi — далучыцца
El[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік el абазначае рух знутры вонкі, ці папярэдні стан, калі гаворка ідзе пра зьмену.
- Mia patrino forpelis min el la domo — мая маці выгнала мяне з хаты.
- El la kaldrono eliras vaporo — з рондаля выходзіць пара.
- Li venigis al si el Berlino multajn librojn — ён прывёз для сябе з Бэрліна шмат кніг.
- deziro eltiri sin el mizero — жаданьне выцягнуць сябе з галечы.
- El la knabo fariĝis junulo — з хлопчыка атрымаўся юнак.
Прыназоўнік el абазначае таксама паходжаньне, або матар’ял, зь якога нешта створана:
- El kie vi estas? — адкуль Вы? зь якога места?
- Kelkaj el la Esperantaj idiotismoj estas prenitaj ankaŭ el la lingvoj slavaj — некалькі з эспэранцкіх ідыятызмаў ўзятыя з славянскіх моў.
- Domo konstruita el ŝtonoj — дом, пабудаваны з камянёў.
- Trinkaĵo el vinberoj — напой зь вінаграда.
- Al mi donu la plezuregon, ke mi faru el li kaĉon! — дай мне задавальненьне зрабіць зь яго кашу!
Словаўтварэньне
- elen — вонкі
- eliri — выйсьці
- eligi — выцягнуць, выняць
Таксама ўжываецца ў якасьці прыстаўкі, і абазначае зрабіць да канца, поўнасьцю:
- ellerni — вывучыць
- eltrinki — выпіць
- eluzi — знасіць, карыстацца да зносу
Фігуральнае ўжываньне:
- elpensi — выдумаць
- elteni — вытрымаць (выстаяць, ня здацца)
- elporti — вынесьці (боль, пакуты)
Ĝis[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік ĝis абазначае рух да нейкай мяжы, ці саму мяжу.
- Niaj fratoj akompanis gastojn ĝis ilia domo — нашы браты праводзілі гасьцей да іх дома.
- De supre ĝis malsupre la kastelo estis fendiĝinta — зь верху да нізу замак быў расколаты.
- La rivero estis frostigita ĝis la fundo — рака зьмерзла да дна.
- Pro pluvo li estis malseka ĝis la haŭto — праз дождж ён быў мокры да скуры.
Прыназоўнік ĝis часта ўжываецца для ўказаньня часу. Ён абазначае апошні тэрмін для выкананьня задачы: не пазьней за. Згаданы тэрмін уключаецца, і гэтым адрозьніваецца ад прыназоўніка antaŭ.
- Mi laboras ĉiutage de frua mateno ĝis malfrua vespero — я працую штодзённа ад раньня да позьняга вечара.
- Mi eltenos ĝis la fino — я вытрымаю да канца.
- Ĝis (la) revido! — да (наступнай) сустрэчы!
- La tasko devas esti preta ĝis morgaŭ — задача павінна быць выканана да заўтра (заўтра яшчэ можна працаваць, але antaŭ morgaŭ — заўтра ўжо будзе запозна).
Таксама ён абазначае дасяганьне нейкай мяжы, узроўню, стану:
- Senvestigi ĝis nudeco — Разпрануцца дагала.
- La prezo falis ĝis tri mil rubloj — Кошт упаў да трох тысяч рублёў.
- Degeneri de homo ĝis bruto — дэгенераваць з чалавека ў быдла.
Словаўтварэньне
- ĝisi — разьвітвацца, казаць "да пабачэньня"
- ĝisatendi — дачакацца
- ĝismorte — да самай сьмерці
Іншыя прыназоўнікі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Anstataŭ[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік anstataŭ абазначае замест.
- Anstataŭ kafo li donis al mi teon — замест кавы ён даў мне гарбату.
- Anstataŭ matene, mi nun hejtados la fornon tagmeze — замест таго, каб паліць раніцаю, цяпер я буду паліць печ удзень.
Ужываецца таксама зь інфінітывам:
- Kial vi dormas anstaŭ labori? — чаму ты сьпіш замест таго, каб працаваць?
Спэцыяльныя выпадкі:
- Li faris tion pro ŝi anstataŭ mi — ён зрабіў гэта празь яе, замест мяне (я павінны быў зрабіць гэта).
- Li faris tion pro ŝi anstataŭ pro mi — ён зрабіў гэта празь яе, а не празь мяне (замест таго, каб зрабіць празь мяне).
- Petro renkontis Paŭlon anstaŭ Aleksandro — замест Аляксандра Пётар сустрэў Паўла (гэта павінны быў зрабіць Аляксандр, але зрабіў Пётар).
- Petro renkontis Paŭlon anstaŭ Aleksandron — Пётар замест Паўла сустрэў Аляксандра (трэба было сустрэць Паўла, але замест яго Пётар сустрэў Аляксандра).
Словаўтварэньне
- anstataŭe — замест, узамен
- anstataŭi — замяніць (сабою), быць узамен
- anstataŭigi — замяніць (кімсьці), зрабіць узамен
Dum[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік dum абазначае прамежак часу, пакуль, на працягу, цягам. Ужываецца перад выразам абазначаючым час або дзеяньне.
- Tondro bruadis dum la tuta nokto — гром грымеў цягам усёй ночы.
- Dum libera tempo mi ŝatas promeni en parko — У вольны час я люблю прагуляцца па парку.
- Apetito venas dum manĝado — апэтыт прыходзіць падчас ежы.
Таксама ўжываецца ў падпарадкаваных сказах, што абазначаюць час, пры гэтым можа ўжывацца каб падкрэсьліць кантраст. Перакладаецца як: у той час як ..., тады, калі ...:
- Restu tie ĉi, dum mi kun li interparolos en alia ĉambro — заставайся тут, пакуль я зь ім буду гутарыць у іншым пакоі.
- Dum la aliaj dormis, unu el ili gardodeĵoris — пакуль усе астатнія спалі, адзін зь іх стаяў на варце.
- Unuj jam preskaŭ finis la taskon, dum aliaj ankoraŭ komencas — Адны ўжо амаль скончылі задачу, у той час як іншыя толькі пачынаюць.
Калі два дзеяньні адначасовая толькі ў пэўны момант, або не абодва працяглыя, тады замест прыназоўніка dum ужываецца злучнік kiam (калі):
- Kiam gastoj venis al li, li dormis — калі госьці прыйшлі да яго, ён спаў.
- Dum gastoj estis ĉe li, li dormis — пакуль госьці былі ў яго, ён спаў.
Словаўтварэньне
- dume — цягам; часова; у адрозьненьне ад
- dumviva — пажыцьцёвы
Krom[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік krom абазначае нешта, што разглядаюць асобна. Перакладаецца як акрамя, апрача, апроч. Выдзяляюцца два значэньні: выключнае і дапаўняльнае.
Калі прыназоўнік krom ужываецца ў выключным значэньні ён абазначае тое, пра што ня верна астатняя частка фразы. Звычайна пры гэтым ужываюцца словы: ĉiu(j), ĉio, tuta (усе, усё, увесь) ці neni-, ne, sen (ніхто, нішто, не, без):
- Ĉeestis ĉiuj miaj amikoj krom Petro — прысутнічалі ўсе мае сябры акрамя Пятра.
- La tuta teksto estas korekta krom unu frazo — весь тэкст правільны, акрамя адной фразы.
- Mi atendis ĉion, krom perfido — я чакаў усяго апроч здрады.
- Ne ekzistas Dio krom Mi — не існуе Бога акрамя мяне.
- Lastatempe li, krom plej urĝaj bezonoj, neniam eliris el la domo — апошнім часам ён, апроч як для неадкладных патрэб, не выходзіў з хаты.
- Marta kuŝis sen ia alia sento krom morta laciĝo — Марта ляжала без аніякага іншага пачуцьця акрамя сьмяротнай стомленасьці.
Калі прыназоўнік krom ужываецца ў дапаўняльным значэньні ён абазначае тое, пра што верна, і ў дадатак да таго дапаўняюць нешта, што таксама верна. Звычайна пры гэтым у фразе сустракаюцца словы ankaŭ, ankoraŭ, eĉ (таксама, яшчэ, нават):
- Krom Petro ĉeestis ankaŭ ĉiuj aliaj miaj amikoj — акрамя Пятра былі таксама усе іншыя мае сябры.
- Krom senlaboreco ankaŭ senhejmeco timas homojn — апроч беспрацоўя людзей пужае яшчэ і адсутнасьць жытла.
- Venis krom li eĉ tuta lia familio — прыйшла акрамя яго нават уся яго сям'я.
Ужываецца таксама зь інфінітывам:
- Ne ekzistas alia bono por la homo, krom manĝi kaj trinki — не існуе іншага дабра для чалавека, акрамя як есьці і піць.
Пасьля прыназоўніка krom вінавальны склон не ўжываецца, хоць гэта магчыма для большай яснасьці. Звычайна сэнс зразумелы з кантэкста:
- Krom Aleksandro(n) Petro renkontis ankaŭ Paŭlon — Пётар сустрэў Паўла і Аляксандра.
- Krom Aleksandro ankaŭ Petro renkontis Paŭlon — Аляксандар і Пётар сустрэлі Паўла.
Словаўтварэньне
- kroma — дадатковы, дапаўняльны
- kromnomo — мянушка
- krompago — даплата
Kun[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік kun абазначае тое што адбываецца разам, сумесна, ці адначасова.
- Mi volas paroli kun vi — я хачу пагутарыць з табою.
- Kun granda plezuro mi legas ĉi tiun libron — зь вялікім задавальненьнем я чытаю гэтую кнігу.
- Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo — калі я кудысьці еду, я ніколі не бяру з сабой шмат багажа.
- Ĉe la fenestro sidis knabo kun ruĝaj vangoj, kun helaj, radiantaj okuloj — Ля вакна сядзеў хлопчык з чырвонымі шчокамі, зь сьветлымі зьзяючымі вачыма.
- Venu kune kun la patro — прыходзь разам з бацькам.
- Ili batalis kune kun ni kontraŭ niaj malamikoj — яны змагаліся сумесна з намі супраць нашых ворагаў.
Прыназоўнік kun таксама абазначае дзеяньні, што адбываюцца адначасова, або зьмяняюцца зь цягам часу:
- Leviĝu kun la suno, edziĝu dum juna — падымайся з сонцам, жаніся пакуль малады.
- Kun la nuna numero finiĝas la unua jaro de eldonado de nia gazeto — з гэтым нумарам сканчаецца першы год выданьня нашае газэты.
- Kun la tempo la formo nova iom post iom elpuŝos la formon malnovan — зь цягам часу новая форма патрохі будзе выціскаць форму старую.
Спэцыяльныя выпадкі:
- Li renkontis vartistinon kun malgranda infano — ён сустрэў няньку з маленькім дзіцём.
- Li kun malgranda infano renkontis vartistinon — ён і маленькае дзіця сустрэлі няньку.
Словаўтварэньне
- kuna — супольны
- kune — разам, адначасова
- kunigi — аб’яднаць, спалучыць
- kunlaboro — супраца
- kunsenti — спачуваць
Laŭ[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік laŭ абазначае дзеяньне ўздоўж ці згодна з чымсьці.
- Nun mi kuros supren laŭ la ŝtuparo — зараз я пабягу ўверх па лесьвіцы.
- Mi restas tie ĉi laŭ la ordono de mia estro — я застаюся тут на загад майго начальніка.
- Rakontu ĉion laŭ ordo — распавядай усё па парадку.
- Ŝin eblas rekoni laŭ ruĝa ĉapo — яе можна пазнаць па чырвоным капелюшы.
- Laŭ mi … — Па-мойму (згодна з маім меркаваньнем) …
Словаўтварэньне
- laŭlonge — удоўж
- laŭlarĝe — упоперак
- laŭeble — па магчымасьці
Malgraŭ[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік malgraŭ паказвае на тое, што павінна было перашкодзіць, але не змагло. Перакладаецца як нягледзячы на, не зважаючы на.
- Ni promenis laŭ la strato malgraŭ pluvo — мы прагульваліся па вуліцы нягледзячы на дождж.
- Malgraŭ ĉiuj malhelpoj ni atingos la celon — нягледзячы на ўсе перашкоды мы дасягнем мэты.
- Li forveturis malgraŭ tio, ke oni malpermesis tion al li — ён зьехаў, не зважаючы на тое, што яму забаранілі гэта.
Per[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік per абазначае сродак, інструмэнт, прыладу пры дапамозе якой выконваецца дзеяньне. Звычайна перакладаецца творным склонам.
- Haki arbon per hakilo — рубіць дрэва тапаром.
- Mi veturas per aŭtomobilo — паеду на аўтамабіле.
- Li faris ĉion per siaj manoj — ён зрабіў усё сваімі рукамі.
Фігуральна ў якасьці сродку можа ўжывацца пэрсона ці дзеяньне:
- Ni per niaj spionoj eksciis — мы ад нашых шпегаў даведаліся (пры дапамозе шпегаў).
- Vortoj kunmetitaj estas kreataj per simpla kunligado de vortoj — складаныя словы ўтвараюцца простым складаньнем слоў.
- Ĉiu povis ĝin rekoni tuj per la unua rigardo — кожны мог гэта пазнаць зь першага погляду.
- La sango elfluis per grandaj gutoj — кроў выцякала вялікімі кроплямі.
- Mia onklo ne mortis per natura morto — мой дзядзя не памёр сваёй натуральнай сьмерцю.
- Brulu ĉio per hela flamo — гары ўсё ясным полымем.
Выраз per si (mem) азначае уласнымі высілкамі, без аніякіх сродкаў, сам па сабе:
- La vazo ne falis per si mem, sed iu faligis ĝin — ваза ўпала не сама па сабе, нехта штурхануў яе.
- Hierono ne povis per si mem eltrovi ĉu oni falsadas la oron — Герон ня мог сам знайсьці, ці было фальсаваньне золата.
Словаўтварэньне
- peri — пасрэднічаць
- peranto — пасрэднік
- perforte — гвалтам
- senpera — непасрэдны
Po[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік po абазначае колькасьць прадметаў, штук, кавалкаў, якую разьмяркоўваюць паміж некалькімі пэрсонамі. Пасьля po абавязкова павінны стаяць лічэбнік ці словазлучэньне, якое абазначае колькасьць. Калі ў фразе такога няма, падразумеваецца адзін. Перакладаецца пры дапамозе: па.
- Disdoni al kvar filoj po tri pomoj — раздаць чатыром сынам па тры яблыкі (было 12 яблыкаў).
- Mi legos en ĉiu tago po dek kvin paĝoj — я буду чытаць кожны дзень па 15 старонак.
- Prenu ĉiun beston po (unu) paro — вазьмі кожнай жывёлы па пары.
- Tiu ĉi ŝtofo kostas po dek dolarojn por metro — гэтая тканіна каштуе па 10 даляраў за мэтар.
Por[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік por абазначае намер, мэту. Перакладаецца пры дапамозе для, дзеля, для таго каб.
- Mi faras tion por vi — я зраблю гэта для вас.
- Vestu min por la teatro — апраніце мяне для тэатра.
- Por ĉiu horo de la tago li havis apartan surtuton — на кожны час дня ён меў асобны сурдут.
- Ordigu tiun ĉambron por la gasto — упарадкуй гэты пакой для госьця.
Прыназоўнік por ужываецца, каб перадаць станоўчае меркаваньне (за), у параўнаньне з kontrau (супраць):
- Nia elekto estis voĉi por la unua punkto, kaj kontraŭ la dua — наш выбар: галасаваць за першы пункт, і супраць другога.
Калі гаворка ідзе пра набыцьцё нейкага тавару ці паслугі, прыназоўнік por абазначае тое, што набылі, гэта часта перакладаецца пры дапамозе за:
- Mi ne donos al vi manĝi, ĝis vi pagos por la antaŭa — я не дам табе ежы, пакуль ты не заплоціш за папярэднюю.
- Mi dankis lin por la tuja plenumo de mia deziro — я падзякаваў яму за хуткае выкананьне майго жаданьня.
- Por ĉiu tago mi ricevas kvin frankojn — за кожны дзень я атрымліваю 5 франкаў.
Прыназоўнік por можа абазначаць прамежак часу, цягам якога адбываецца жадаемае дзеяньне:
- Por momento ŝi silentiĝis — на момант яна змоўкла.
- Li forveturis por unu tago pro tre grava afero — ён зьехаў на адзін дзень празь вельмі важную справу.
- Mi petas vin ĉi tien por unu minuto — я прашу цябе сюды на адну хвілінку (параўнайма: Mi petas vin ĉi tien dum unu minuto — я прашу цябе сюды на працягу хвіліны).
Гэты прыназоўнік таксама ўжываецца перад інфінітывам:
- Ni ĉiuj kunvenis, por priparoli tre gravan aferon — мы ўсе сабраліся, каб абмеркаваць вельмі важную справу.
- De du tagoj ŝi ricevis absolute nenion por manĝi — два дня яна не атрымлівае абсалютна нічога каб паесьці.
Pri[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік pri абазначае тэму, тое пра што гаворыцца, ці чаго тычыцца размова. Звычайна перакладаецца месным склонам, пры дапамозе аб, пра:
- Mi parolas pri leono — я кажу пра льва.
- Pri kio temas? — аб чым гаворка?
- Instruisto pri matematiko — настаўнік матэматыкі.
Pro[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік pro абазначае прычыну, матыў, мэту дзеяньня.
- Ŝi paliĝis pro timo — яна збляднела праз страх.
- Mi ridas pro lia naiveco — я сьмяюся зь яго наіўнасьці.
- Morti pro la patrujo estas agrable — загінуць дзеля радзімы гэта прыемна.
- Okulon pro okulo, denton pro dento — вока за вока, зуб за зуб.
Sen[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Прыназоўнік sen абазначае нешта, чаго няма, што адсутнічае.
- Sen vi mi iros nenien — безь цябе я нікуды не пайду.
- Ŝi iris sen celo — яна ішла бяз мэты.
- Nenia ago fariĝas sen pago — нішто не бывае бяз платы.
Прыназоўнік sen можа ўжывацца перад інфінітывам:
- Sen manĝi kaj trinki oni ne povas vivi — без таго, каб есьці і піць, немагчыма жыць
Словаўтварэньне
- senigi — пазбавіць
- seniĝi — пазбавіцца, страціць