Птэразаўры
| Птэразаўры | |
 | |
| Клясыфікацыя | |
|---|---|
| Царства | Жывёлы |
| Тып | Хордавыя |
| Падтып | Хрыбетныя |
| Кляса | Паўзуны |
| Атрад | Птэразаўры |
| Бінамінальная намэнклятура | |
| Pterosauria | |
Птэразаўры — атрад вымерлых паўзуноў кляды архазаўраў. Узьніклі ў позьнім трыясе, зьніклі падчас крэйдава-палеагенавага выміраньня. Птэразаўры лічацца першымі хрыбетнымі жывёламі, якія разьвілі здольнасьці да палёту. Да іх ліку ўваходзяць найвялікшыя істоты ў гісторыі Зямлі, што маглі лётаць (квэцалькаатль, гатцэгаптэрыкс)[1][2]. У масавай культуры звычайна апісваюцца як крылатыя дыназаўры, але насамрэч зьяўляюцца толькі сястрынскім таксонам апошніх у межах кляды арнітадыраў.
Марфалёгія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Крылы птэразаўраў уяўлялі сабой мэмбрану са скуры ды цягліцаў, якая падтрымлівалася доўгім чацьвёртым пальцам.[3] Большасьць прадстаўнікоў атраду мела доўгія сківіцы з вострымі аднастайнымі зубамі. У буйных позьніх формаў (птэранадонт) зубы зьніклі. Шэраг птэразаўраў валодаў грабянямі на галаве, якія маглі мець апазнавальную фунцкцыю або быць прыкметай плоцевага дымарфізму. Размах крылаў птэразаўраў вагаўся ад 25 сантымэтраў[4] да 12 мэтраў.[5]
Гісторыя вывучэньня[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Першыя рэшткі птэразаўраў (адбітак на камені з баварскіх сланцаў) былі апісаныя Каліні ў 1784 годзе. Натураліст назваў знаходку «невядомай марской жывёлай». Толькі ў 1801 годзе Жорж Кюўе прыйшоў да высновы на конт паветранага ладу жыцьця вымерлай жывёлы, якую назваў птэрадактылем.[6] Тым ня менш, у першай траціне ХІХ стагодзьдзя ўяўленьне пра птэразаўраў як пра водных жывёлаў мела шырокі распаўсюджаньне.[7] Атрад Pterosauria быў выдзелены ў 1834 годзе Каўпам.
Біялёгія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Першыя птэразаўры мелі невялікія памеры і харчаваліся пераважна суставаногімі. Цягам канца юры — пачатку крэйды прадстаўнікі атраду трансфармаваліся з прадстаўнікоў біёты лясоў у жывёлаў, трафічна зьвязаных з морам. Магчыма, гэта было зьвязана з узьнікненьнем птушак. У канцы крэйды сярод птэразаўраў захаваліся толькі буйныя формы (птэранадонт, квэцалькаатль). Самі ж яны зьяўляліся здабычай тэраподаў і марскіх паўзуноў. Традыцыйна лічыцца, што птэразаўры не былі здольнымі вольна рухацца па зямлі, а толькі павольна перамяшчацца з апорай на крылы, але меркаваныя знаходкі сьлядоў даюць падставу падвергнуць гэта сумневу.
Для птэразаўраў не выключаюцца наяўнасьць цеплакроўнасьці, жыванароджаньня й гадоўлі маладых асобнікаў. Віды, якія займалі экалягічную нішу сучасных марскіх птушак, маглі падобным чынам ўтвараць калёніі на прыбярэжных скалах.
Клясыфікацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
У цяперашні час апісана 205 радоў птэразаўраў. Яны падзяляюцца на дзьве асноўныя групы — даўгахвостых вусякажэрных рамфарынхаў, памеры якіх не перавышалі 1,5 мэтру (раньняя — позьняя юра) і караткахвостых грабяністых птэрадактыляў. Асобна стаяць позьнетрыясавыя формы, якія паводле выгляду й ладу жыцьця бліжэй да рамфарынхаў.
-
Эўдымарфадонт, прымітыўны вусякажэрны птэразаўр -
Цэрадактыль, сярэдні крэйдавы птэразаўр -
Гатцэгаптэрыкс, гіганцкі позьнекрэйдавы птэразаўр
Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- ^ Lawson DA (March 1975). "Pterosaur from the Latest Cretaceous of West Texas: Discovery of the Largest Flying Creature". Science 187 (4180): 947–948. doi:10.1126/science.187.4180.947. PMID 17745279.
- ^ Bufetaut E, Grigorescu D, Csiki Z (April 2002). "A new giant pterosaur with a robust skull from the latest cretaceous of Romania". Naturwissenschaften 89 (4): 180–4. doi:10.1007/s00114-002-0307-1. PMID 12061403.
- ^ Elgin RA, Hone DWE, Frey E (2011). "The Extent of the Pterosaur Flight Membrane". Acta Palaeontolocia Polonica 56 (1): 99–111. doi:10.4202/app.2009.0145.
- ^ Wang, X.; Kellner, A.W.A.; Zhou, Z.; Campos, D.A. (2008). "Discovery of a rare arboreal forest-dwelling flying reptile (Pterosauria, Pterodactyloidea) from China". Proceedings of the National Academy of Sciences 106 (6): 1983–1987. doi:10.1073/pnas.0707728105. PMC 2538868. PMID 18268340.
- ^ Witton, Mark P.; Martill, David M.; Loveridge, Robert F. (2010). "Clipping the Wings of Giant Pterosaurs: Comments on Wingspan Estimations and Diversity". Acta Geoscientica Sinica 31: 79–81.
- ^ Cuvier G (1801). "[Reptile volant]. In: Extrait d'un ouvrage sur les espèces de quadrupèdes dont on a trouvé les ossemens dans l'intérieur de la terre". Journal de Physique, de Chimie et d'Histoire Naturelle 52: 253–267.
- ^ Wagler, J. (1830). Natürliches System der Amphibien Munich, 1830: 1–354.