Банацка-баўгарская мова
| Банацка-баўгарская мова | |
| Banátsća balgarsćija jázić, Palćena balgarsćija jázić | |
| Ужываецца ў | Румыніі, Сэрбіі |
|---|---|
| Рэгіён | Банат, таксама Трансыльванія, Ваяводзіна |
| Клясыфікацыя | Індаэўрапейская сям'я
|
| Афіцыйны статус | |
| Афіцыйная мова ў | — |
| Пісьмо | лацінскае пісьмо |
| Коды мовы | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2(Б) | — |
| ISO 639-2(Т) | — |
Банацка-баўга́рская мова (саманазва: Palćena balgarsćija jázić, Banátsća balgarsćija jázić; па-баўгарску: банатски български език) — стандартызаваная форма аднаго зь зьнешніх дыялектаў баўгарскае мовы, распаўсюджанага ў гістарычным рэгіёне Банат, што на паўночным усходзе Сэрбіі й захадзе Румыніі. Моваю карыстаюцца банацкія баўгары — адна з этнаграфічных групаў баўгараў. Афіцыйныя падлікі даюць колькасьць носьбітаў мовы прыкладна ў 8000 чалавек, зь якіх 1658 пражывае ў Сэрбіі, блізу 6500 — у Румыніі; іншыя ацэнкі даюць колькасьць носьбітаў прыкладна да 15 тыс. чал.
Дыялекты, што палеглі ў аснову літаратурнай банацка-баўгарскай мовы, маюць стандартызаваную пісьмовасьць і параўнальна старую літаратурную традыцыю.
Паходжаньне, клясыфікацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Дыялекты, на якіх заснаваная банацка-баўгарская літаратурная мова, выкарыстоўваюць банацкія баўгары — мясцовая этнаграфічная група баўгараў. Зьяўленьне продкаў банацкіх баўгараў зьвязваецца зь перасяленьнем баўгараў з поўначы Баўгарыі некалькі стагодзьдзяў таму на тэрыторыі тагачаснай Валахіі — княства на тэрыторыі паўднёвай Румыніі.
Асноваю банацка-баўгарскіх дыялектаў стаў паўлікянскі дыялект рупскае дыялектнае групы, які дагэтуль мае ўжытак у цэнтральнай і паўночнай Баўгарыі. Іншыя варыянты кялсыфікацыі разглядаюць банацка-баўгарскія дыялекты як вынік зьмяшэньня паўднёва-ўсходняга й паўночна-заходняга баўгарскіх дыялектаў ва ўмовах «астраўной» сытуацыі й ва ўмовах новага іншамоўнага атачэньня.
Банацкія баўгары, у адрозьненьне ад баўгараў Баўгарыі, прытрымліваюцца каталіцкага веравызнаньня.
Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Першай літаратурна-пісьмовай і рэлігійнай мовай банацкіх баўгараў-каталікоў стала г.зв. ілірская пісьмовая мова на аснове штакаўскага дыялекту з ужыткам басанчыцы — спэцыфічнай басьнійскай азбукі на аснове кірыліцы — і італьянскай лацініцы. Гэты варыянт пісьмовай мовы меў ужытак да 1860 году.
У 1740-х гадох у мястэчку Дудэшці-Вэкі была заснаваная першая школа, дзе адбывалася вывучэньне банацка-баўгарскае мовы, пры гэтым у адукацыі выкарыстоўваўся лацінскі альфабэт. Ужо ў гэтыя часы лацінскі альфабэт выкарыстоўвалі таксама некаторыя сьвятары, але ягонаю асаблівасьцю заставалася забарона на яго выкарыстаньне. У ХІХ ст. групамі мясцовай інтэлігенцыі пачынае ажыцьцяўляцца праца па ўдасканаленьні ранейшых кнігаў на мове й напісаньні новых працаў. У гэтым жа стагодзьдзі банацка-баўгарскія школы сталі выкарыстоўваць новую пісьмовую мову — г.зв. ілірыйска-славянскую, якая прасоўвалася ў рэчышчы панславянскага руху ілірызму. У працэсе выкарыстаньня гэтае пісьмовае мовы банацка-баўгарская мова ўвабрала ў сябе пэўную колькасьць харвацкіх і славенскіх запазычваньняў.
У 1851 годзе пад аўтарствам Імэр Бэрэца выходзіць Катэхізіс на мове, пазьней Андраш Клабучар складае на мове кнігу малітваў і гімнаў. У 1866 годзе Ёжэф Рыл разам чальцамі Ўнівэрсытэцкага таварыства ў Вінгу праводзіць працу па стандартызацыі мовы й выдае яе правапіс (Balgarsku právupisanj), які пазьней выкарыстоўваўся для распрацоўкі мясцовых навучальных матэрыялаў. Пішуцца сьвецкія вершы, у прыватнасьці, Янашам Узунам. Пазьнейшыя працы таксама абапіраюцца на рэлігійную галіну — выдаюцца пераклад Эвангельля, складаецца каляндар (Леапольд Косьлікаў), малітоўнік (Франк Глас, Людовік Фішэр). Гэтыя працы набылі пэўную папулярнасьць у банацка-баўгарскай літаратуры.
Першая траціна ХХ ст. характарызуецца перапынкам у разьвіцьці мовы, выкліканым рэзка ўзмоцненай мадзьярызацыяй і падзелам Банату між Румыніяй і Югаславіяй у 1919 годзе. З 1930 году працэс разьвіцьця мовы адноўлены, але ён быў зноў спынены Другой сусьветнай вайной: літаратурная мова практычна згасла, знаходзячы выкарыстаньне олькі ў канфэсійных мэтах. На цяперашні момант назіраецца адраджэньне гэтае мікрамовы.
Пры адукацыі таксама выкарыстоўваліся сэрбская або румынская мовы, але ў рэлігійнай дзейнасьці працягваецца ўжываньне банацка-баўгарскае мовы.
Асноўныя рысы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
З дыялекталягічнага пункту гледжаньня банацка-баўгарскія дыялекты могуць клясыфікавацца як адныя з гаворак паўлікянскага дыялекту, распаўсюджанага ў сучаснай Баўгарыі.
Фанэтыка, фаналёгія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Банацка-баўгарскія дыялекты адрозьнівае ад літаратурнае баўгарскае мовы наяўнасьць шэрагу трывалых гукавых адпаведнасьцяў. Напрыклад, галосны [ɨ] можа паўставаць на месцы сваіх этымалягічных адпаведнікаў або выступаць на месцы /i/[1]. Сярод іншых падобных асаблівасьцяў вылучаецца рэфлекс стараславянскага ѣ у выглядзе шырокага е, а таксама пераходы o > u і, часам, e > i (напрыклад, pole > puljé («поле»), selo > sélu («сяло»), ognište > ugništi («агмень»))[1]. Іншая характэрная асаблівасьць — паляталізацыя канчатковых зычных, уласьцівая іншым паўднёваславянскім мовам, але толькі некаторым дыялектам баўгарскай (напрыклад, den > denj («дзень»))[2].
Лексыка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
У сувязі з кантактамі ў гістарычна шматнацыянальным Банаце банацка-баўгарскія дыялекты гістарычна ўспрынялі некаторую частку лексыкі іншых народаў рэгіёну. Да падобных запазычваньняў адносяцца нямецкія (drot «дрот», gáng «пярэдні пакой, калідор»), вугорскія (vilánj «электрычнасьць», mozi «кіно»), харвацкага (stvár «рэч», ráčun «рахунак») і румынскага (šedinca «сустрэча») паходжаньня. У банацка-баўгарскіх дыялектах таксама ўтрымліваецца пэўная колькасьць лексэмаў асманскага й грэцкага паходжаньня, якія зьяўляюцца таксама ўласьцівымі й іншым баўгарскім дыялектам (hirgjén < ergen «халасьцяк», trandáfer > τριαντάφυλλο «ружа»). Запазычваньні складаюць каля 20% ад усяго лексычнага фонду банацка-баўгарскіх дыялектаў[2][3].
Акрамя запазычваньняў, маюць ужытак нэалягізмы й калькі, якія замянілі некаторыя ранейшыя словы (напрыклад, svetica замест старога ikona (пад уплывам нямецкага Heiligenbild); zarno «куля» (ад «зерне»); oganbalváč «вулькан», літаральна — «вогнены шалік»; predhurta «прадмова»)[2].
Пісьмовасьць[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Банацка-баўгарская літаратурная мова мае ўласны альфабэт, у аснову якога пакладзены харвацкая вэрсія лацінскага альфабэту. Гэты альфабэт адлюстроўвае некаторыя фанэтычныя рысы, архаічныя для баўгарскіх дыялектаў Баўгарыі. Альфабэт кадыфікаваны ў 1866 годзе і выкарыстоўваецца ў літаратуры й СМІ[2].
Ніжэй прыведзены выгляд сучаснага банацка-баўгарскага альфабэту. Прыведзеныя адпаведнікі кірылічным альфабэтам, а таксама гукі, што пазначаюцца той ці іншай літарай (паводле IPA)[4][5].
| Лацініца Кірылічны адпаведнік IPA |
А а Ъ /ɤ/ |
Á á А /a/ |
B b Б /b/ |
C c Ц /t͡s/ |
Č č Ч /t͡ʃ/ |
Ć ć Ќ (c) /kʲ/ |
D d Д /d/ |
Dz dz Ѕ (дз) /d͡z/ |
Dž dž Џ (дж) /d͡ʒ/ |
E e Е /ɛ/ |
É é Ѣ /e/ |
| Лацініца Кірылічны адпаведнік IPA |
F f Ф /f/ |
G g Г /ɡ/ |
Gj gj Ѓ (гь) /ɟ/ |
H h Х /h/ |
I i И /i/ |
J j Й , Ь /j/ |
K k К /k/ |
L l Л /l/ |
Lj lj Љ (ль) /ʎ/ |
M m М /m/ |
N n Н /n/ |
| Лацініца Кірылічны адпаведнік IPA |
Nj nj Њ (нь) /ɲ/ |
O o О /ɔ/ |
P p П /p/ |
R r Р /r/ |
S s С /s/ |
Š š Ш /ʃ/ |
T t Т /t/ |
U u У /u/ |
V v В /v/ |
Z z З /z/ |
Ž ž Ж /ʒ/ |
- Узор:
Ойча наш на банацка-баўгарскай і параўнаньне з баўгарскім перакладам[6].
| Baštá náš, kojtu si na nebeto: Imetu ti da se pusveti. | |
| Kraljéstvotu ti da dodi. Olete ti da badi, | |
| kaćétu na nebeto taj i na zemete. | |
| Kátadenjšnija leb náš, dáj mu nám dnés. | |
| I uprusti mu nám náša dalgj, | |
| kaćétu i nija upráštemi na nášte dlažnici. | |
| I nide mu uvižde u nápas, | |
| negu mu izbávej ud zlo. | |
| Отче наш, Ти, който си на небето, да се свети името Ти, |
| да дойде царството Ти, да бъде волята Ти, |
| както на небето, така и на земята. |
| Насъщния ни хляб дай ни днес |
| и прости нам греховете ни, |
| тъй както и ние прощаваме на ближните си, |
| и не ни въвеждай в изкушение, |
| ала избави ни от Лукавия. |
Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- ^ а б Иванова Ц., Бечева Н. Говорът и книжовноезиковата практика на българите-католици от сръбски Банат.
- ^ а б в г Стойков С. Банатски говор. — Издателство на БАН, 1967.
- ^ Нягулов Б. Банатските българи. — С. 27.
- ^ Стойков С. Банатският говор. — Издателство на БАН, 1967. — 21−23 с.
- ^ Нягулов Б. Банатските българи. — С. 11.
- ^ Svetotu pismu: Novija zákun. — Timişoara: Helicon, 1998. — ISBN 973-574-484-8
Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- Милетич Л. Книжнината и езикът на банатските българи // Сборник за народни умотворения, наука и книжнина. София, 1900, кн. XVI и XVII.
- Duličenko A. D. Das Banater-Bulgarische // Einführung in die slavischen Sprachen. Darmstadt, 1998.
- Rill J. Bâlgàrskutu právupísanji. U Péštà, 1866.
- Velčov L. Manen madžársći-bâlgarsći rêčnić… Szeged, 1896.