Калюмбія

Правіць спасылкі
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Калюмбія
па-гішпанску: Colombia
Сьцяг Герб
Дзяржаўны гімн
О, бясконцая слава[d]
Дата заснаваньня: 1810
Афіцыйная мова: гішпанская мова[1]
Сталіца: Багата[2]
Форма кіраваньня: рэспубліка
прэзыдэнт Калюмбіі[d]: Густава Пэтра[d]


Заканадаўчы орган: кангрэс Калюмбіі[d]
Выканаўчы орган: урад Калюмбіі[d]
Плошча:
  • 1 141 748 ± 1 км²
Насельніцтва:
Валюта: калюмбійскі пэса[d]
СУП (2023)
па ППЗ: 1,02 трлн $[4]
па ППЗ на душу насельніцтва: 19 482 $[4]
намінальны: 363,835 млрд $[4]
намінальны на душу насельніцтва: 6 975 $[4]
Індэкс дэмакратыі: 6,48[5]
Каэфіцыент Джыні: 54,2[6]
ІРЧП: 0,752[7]
Часавы пас: UTC-5 і Амэрыка/Багата[d][8]
Аўтамабільны знак: CO
Бок аўтамабільнага руху: праваруч
Дамэн верхняга ўзроўню: .co
Тэлефонны код: +57
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы
gov.co (гішп.)

Калю́мбія, афіцыйна — Рэспубліка Калюмбія (па-гішпанску: Colombia; Аўдыё Es-República de Colombia.oga (зьвесткі), этымалягічна ад Калюмб) — краіна Паўднёвай Амэрыкі.

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Дакалюмбавы час[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Мапа Калюмбіі з пазначанымі дакалюмбавымі культурамі на ёй.

Дзякуючы свайму разьмяшчэньню сучасная тэрыторыя Калюмбіі была калідорам раньняй чалавечай цывілізацыі ад Мэзаамэрыкі і Карыбскага басэйна да Андаў і басэйна Амазонкі. Найстарэйшыя археалягічныя знаходкі былі выяўленыя ў местах Пубэнсы і Эль-Татума ў даліне ракі Магдалены ў 100 кілямэтрах на паўднёвы захад ад Багаты[9]. Яны датуюцца палеоіндзейскім пэрыядам ад 18 тысячаў да 8 тысячаў 000 гадоў да н. э. У Пуэрта-Армізе ды іншых месцах былі знойдзеныя сьляды архаічнага пэрыяду паміж 8 тысячаў і 2 тысячаў гадоў да н. э. Зьвесткі таксама паказваюць, што дзейнасьць чалавека была ў рэгіёнах Эль-Абры і Тэкендамы ў Кундынамарцы. Найстаражытнейшыя керамічныя вырабы, выяўленыя ў Амэрыцы, былі знойдзеныя ў Сан-Хасынта. Яны датуюцца 5000—4000 гадамі да н. э.[10]

Паміж 5000 і 1000 гадамі да н. э. плямёны паляўнічых і зьбіральнікаў перайшлі да сельскага ладу жыцьця. Гэтак узьніклі сталыя паселішчы, зьявілася кераміка. Пачынаючы з 1 тысячагодзьдзя да н. э., групы амэрыканскіх індзейцаў, у тым ліку чыбча, сэну, кімбая і тайрона, утварылі палітычныя сыстэмы зь пірамідальнай структурай улады. Плямёны чыбча засялялі пераважна тэрыторыю, якая цяпер адносіцца да дэпартамэнтаў Баяка і Кундынамарка, дзе паўстала канфэдэрацыя Муіска. Яны вырошчвалі кукурузу, бульбу, кіноа і бавоўну, а таксама гандлявалі з суседнімі народамі золатам, смарагдамі, коўдрамі, вырабамі ручной керамікі, кокай і асабліва галітам. Тайрона насялялі паўночную Калюмбію ў ізаляваным горным сьцягу Сьера-Нэвада-дэ-Санта-Марта[11]. Кімбая насялялі рэгіёны даліны ракі Каўка паміж заходнім і цэнтральным хрыбтамі калюмбійскіх Андаў[12]. Большасьць індзейцаў займаліся сельскай гаспадаркай, але сацыяльная структура кожнай карэннай супольнасьці пры гэтым была рознай. Некаторыя групы карэннага насельніцтва, як то карыбы, жылі ўсьцяж у стане вайны, але іншыя плямёны былі менш ваяўнічымі[13].

Каляніяльны час[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Васка Нуньес дэ Бальбоа быў заснавальнікам першага сталага эўрапейскага паселішча на кантынэнце.

Алёнса дэ Ахэда, які падарожнічаў з Хрыстафорам Калюмбам, дасягнуў паўвострава Гуахіра ў 1499 годзе[14][15]. Гішпанскія дасьледнікі на чале з Радрыга дэ Бастыдасам зладзілі першае дасьледаваньне ўзьбярэжжа Карыбскага мора ў 1500 годзе[16]. Калюмб падарожнічаў блізу Карыбскага мора ў 1502 годзе. У 1508 годзе Васка Нуньес дэ Бальбоа суправаджаў экспэдыцыю праз рэгіён затокі Ўраба, падчас якога ў 1510 годзе быў закладзены горад Санта-Марыя-ля-Антыгуа-дэль-Дарыен, першае сталае селішча на кантынэнце[17]. У 1525 годзе ўзьнікла паселішча Санта-Марта[18], Картахэна-дэ-Індыяс паўстала ў 1533 годзе[19]. Гішпанскі канкістадор Гансалё Хімэнэс дэ Кесада ачоліў экспэдыцыю ўглыб краіны ў красавіку 1536 году і ахрысьціў раёны, празь якія ён пракрочыў, новым каралеўствам Гранады. У жніўні 1538 году ён папярэдне заснаваў сталіцу, назваўшы яе Санта-Фэ, якая неўзабаве набыла суфікс і стала называцца Санта-Фэ-дэ-Багата[20]. У гэты ж пэрыяд адбыліся яшчэ два прыкметныя падарожжы першых канкістадораў углыб краіны. Сэбастыян дэ Бэлялькасар, заваёўнік Кіта, зьдзейсьніў на поўнач і заснаваў Калі ў 1536 годзе і Папаян у 1537 годзе[21]. З 1536 па 1539 гады нямецкі канкістадор Нікаляўс Фэдэрман накіраваўся на ўсход у пошуках Эль-Дарада, вядомым як «горад золата»[22][23]. Легенда аб золаце згулялі ключавую ролю ў завабліваньні гішпанцаў ды іншых эўрапейцаў у Новую Гранаду цягам XVI і XVII стагодзьдзяў[24].

Канкістадоры часта фармавалі зьвязы з ворагамі розных плямёнаў тубыльцаў. Менавіта такі падыход меў вырашальнае значэньне дзеля заваяваньня, а таксама дзеля стварэньня і падтрыманьня функцыянаваньня імпэрыі[25]. Карэнныя народы Калюмбіі перажылі скарачэньне сваёй колькасьці праз заваёвы, а таксама хваробы, якія прывезьлі на кантынэнт эўрапейцы. Гэтак індзейцы пачалі хварэць на воспу, бо ня мелі імунітэту[26][27]. Лічачы зямлю бязьлюднай, гішпанская карона прадавала яе ўсім асобам, зацікаўленым у калянізаваных тэрыторыях, ствараючы вялікія фэрмы ды рыючы шахты[28][29][30]. Тэрыторыя сучаснай Калюмбіі была далучаная на складу віцэ-каралеўства Пэру з сталіцай у Ліме[31]. У 1542 годзе паўстаў рэгіён Новая Гранада, які ў 1547 годзе стаў асобным генэрал-капітанствам у складзе віцэ-каралеўства. Цэнтрам рэгіёну стала Санта-Фэ-дэ-Багата[32]. У 1549 годзе каралеўскім указам была створаная Каралеўская аўдыенсія, якая месьцілася ў Багаце. Структура кантралявала правінцыі Санта-Марта, Рыё-дэ-Сан-Хуан, Папаян, Гаяну і Картахэну. Але важныя пастановы складаліся Радай Індыяў[33][34].

Мапа віцэ-каралеўства Новай Гранады.

У XVI стагодзьдзі эўрапейскія гандляры рабамі пачалі прывозіць паняволеных афрыканцаў у Амэрыку. Гішпанія была адзінай эўрапейскай дзяржавай, якая не стварала факторыі ў Афрыцы дзеля закупкі рабоў. Замест гэтага Гішпанская імпэрыя абапіралася на сыстэму асьента, выдаючы гандлярам зь іншых эўрапейскіх краінаў ліцэнзію на гандаль паняволенымі народамі на сваіх заморскіх тэрыторыях[35][36]. Карэнныя народы не маглі быць паняволенымі, бо юрыдычна зважаліся падданымі гішпанскай кароны[37]. Каб абараніць карэнныя народы, гішпанскія каляніяльныя ўлады ўсталявалі некалькі формаў зямельнай уласнасьці і рэгуляваньня, вядомыя як рэсгуарда, энкам’енда і асьенда[28][29][30]. Тым ня менш, незадаволенасьць гішпанцамі ўжо насьпявала, бо мэтраполія забараніла наўпроставы гандаль паміж віцэ-каралеўствам Пэру, якое ўключала Калюмбію, і віцэ-каралеўствам Новай Гішпаніі, якое ўключала Філіпіны, крыніцу азіяцкіх вырабаў, як то шоўку і парцаляны. Нелегальны гандаль трываў паміж дзяржаўнымі ўтварэньня. Кантрабандныя азіяцкія тавары траплялі ў Паўднёвую Амэрыку праз Кордаву.

Ілюстрацыя абароны Картахэны-дэ-Індыяс ад ангельцаў за часам вайны за вуха Джэнкінса.

Віцэ-каралеўства Новая Гранада было вылучанае ў 1717 годзе, але хутка часова скасаванае. У 1739 годзе яно было адноўленае наноў. Сталіцай краіны стаў горад Санта-Фэ-дэ-Багата. Гэтае віцэ-каралеўства ўключала некаторыя іншыя правінцыі на паўночным захадзе Паўднёвай Амэрыкі, якія раней былі пад юрысдыкцыяй віцэ-каралеўстваў Новай Гішпаніі або Пэру, а цяпер ёсьць часткай сучасных Вэнэсуэлы, Эквадору і Панамы. Багата, такім чынам, стала адным з галоўных адміністрацыйных цэнтраў гішпанскіх уладаньняў у Новым Сьвеце поруч зь Лімай і Мэхіка, але заставалася менш разьвітай у параўнаньні з гэтымі двума гарадамі ў эканамічных і лягістычных сфэрах[38][39]. Вялікабрытанія аб’явіла вайну Гішпаніі ў 1739 годзе, і горад Картахэна хутка стаў галоўнай мэтай брытанцаў. На ягоны захоп быў выпраўлены вялікі экспэдыцыйны корпус, але пастля дасягнентня першапачатковага мэты, у месьце ўзьнікла пошасьць хваробы, якая скараціла колькасьць жыхароў ды вымусіла брытанцаў адступіць з гораду.

Сьвятар, батанік і матэматык XVIII стагодзьдзя Хасэ Сэлестына Мутыс быў дэлегаваны віцэ-каралём Антоніё Кабальера-і-Гонгарам правесьці інвэнтарызацыю прыроды Новай Гранады. Навуковец пачаў сваю місію ў 1783 годзе, а цяпер яна вядомая як Каралеўская батанічная экспэдыцыя ў Новую Гранаду. Дзякуючы Мутысу была клясыфікаваная вялікая колькасьць расьлінаў, а таксама закладзеная першая астранамічная абсэрваторыя ў Багаце[40]. У ліпені 1801 году прускі навуковец Аляксандар фон Гумбальт дабраўся да Санта-Фэ-дэ-Багаты, дзе сустрэўся з Мутысам. У гэтым жа праекце бралі ўдзел вядомыя дзеячы незалежнасьці Новай Гранады, як то астраном Франсіска Хасэ дэ Кальдас, навуковец Франсіска Антоніё Зэа, заоляг Хорхэ Тадэо Лясана і мастак Сальвадор Рыза[41][42].

Здабыцьцё незалежнасьці[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Мапа дэпартамэнтаў Вялікай Калюмбіі паводле стану на 1824 год.

З пачатку часу заваёвы земляў эўрапейцамі і іхняй калянізацыі было некалькі паўстанцкіх рухаў супраць гішпанскага панаваньня, але большасьць зь іх былі разгромленыя ці знадта слабымі, каб зьмяніць агульную сытуацыю. Апошняя, якая дамагалася поўнай незалежнасьці ад Гішпаніі, узьнікла прыкладна ў 1810 годзе і завяршылася Дэклярацыяй незалежнасьці Калюмбіі, апублікаванай 20 ліпеня 1810 году, у дзень, які цяпер адзначаецца як Дзень незалежнасьці краіны[43]. Гэты рух узьнік па атрыманьні незалежнасьці Сан-Дамінга (сучаснае Гаіці) у 1804 годзе, што безумоўна зрабіла пэўную падтрымку лідэру паўстаньня Сымону Балівару. Важкую і вырашальную ролю згуляў таксама Франсіска дэ Паўля Сантандэр[44][45][46].

Рух быў ініцыяваны Антоніё Нарыньнё, які выступаў супраць гішпанскага цэнтралізму і ачоліў апазыцыю супраць уладаў віцэ-каралеўства[47]. Картахэна здабыла незалежнасьць у лістападзе 1811 году[48]. У тым жа годзе былі абвешчаныя Аб’яднаныя правінцыі Новай Гранады на чале з Камілё Торэсам Тэнорыё[49][50]. Узьнікненьне дзьвюх выразных ідэйных плыняў сярод патрыётаў, якія абапіраліся на фэдэралізм або цэнтралізм, выклікала час нестабільнасьці[51]. Неўзабаве па заканчэньні напалеонаўскіх войнаў адноўлены на гішпанцкім троне Фэрдынанд VII нечакана пастанавіў скіраваць вайсковыя сілы на вяртаньне большай часткі паўночы мяцерыка. Віцэ-каралеўства было адноўленае пад камандаваньнем Хуана Самана, рэжым якога караў тых, хто браў удзел у патрыятычных рухах[52]. Гэта аднавіла рух, які ў спалучэньні з аслабленьнем Гішпаніі зрабіла магчымым пасьпяховае паўстаньне, якое ачоліў Балівар, нарэшце абвесьціўшы незалежнасьць у 1819 годзе[53][54]. Прагішпанскі супраціў быў разгромлены ў 1822 годзе на тэрыторыі сучаснай Калюмбіі, а ў наступным годзе былі перабітыя гішпанскія сілы ў Вэнэсуэле[55][56][57]. Па вайне за незалежнасьць забітымі ад даваеннага часу былі блізу ад 250 тысяч да 400 тысяч чалавек або 12—20% даваеннага насельніцтва[58].

Бітва пры Баяцы стала вырашальнай бітвай, якая забясьпечыла посьпех вайны за незалежнасьць.

Тэрыторыя віцэ-каралеўства Новай Гранады была абвешчаная Вялікая Калюмбія, якая займала тэрыторыю цяперашніх Калюмбіі, Панамы, Эквадору, Вэнэсуэлы, частак Гаяны і Бразыліі на поўнач ад ракі Мараньён[59]. Кукуцкі кангрэс у 1821 годзе ўхваліў канстытуцыю новай рэспублікі[60][61]. Сымон Балівар стаў першым прэзыдэнтам краіны, а Франсіска дэ Паўля Сантандэр заняў пасаду віцэ-прэзыдэнта[62]. Аднак новая рэспубліка мела ад пачатку пэўныя праблемы, якія заклалі разбурэньне дзяржавы. Нутраныя палітычны і тэрытарыяльны спрэчкі прывялі да роспуску Вялікай Калюмбіі ў 1830 годзе[63][64]. Спачатку зь яе вылучылася Вэнэсуэла, а затым Эквадор. Фактычна ў краіне засталіся толькі цэнтральныя рэгіёны ды землі сучаснай Панамы, якія таксама меліся аддзяліцца, але ўсё ж такі засталіся ў складзе дзяржавы, якая тым часам спачатку называлася Новая Гранада, а з 1858 году атрымала назоў Гранадзкая канфэдэрацыя. Пасьля двухгадовай грамадзянскай вайны ў 1863 годзе былі створаныя Злучаныя Штаты Калюмбіі, якія праіснавалі да 1886 году, калі краіна нарэшце пачала звацца Рэспублікай Калюмбія[65][66]. Яшчэ ў 1851 годзе ў краіне было скасаванае рабства[67][68]. У той жа час у краіне паўсталі дзьве ўплывовыя партыі, як то Лібэральная і Кансэрватыўная партыі. Паміж імі заставаліся нутраныя рознагалосьсі, якія час ад часу распальвалі вельмі крывавыя грамадзянскія войны, найбольш значнай зь якіх была Тысячадзённая вайна з 1899 па 1902 гады, у якой загінулі ад 100 тысячаў да 180 тысячаў калюмбійцаў. Гэтая вайна выбухнула калі Лібэральная партыя пры падтрымцы Вэнэсуэлы, Эквадора, Нікарагуа і Гватэмалы паўстала супраць нацыяналістычнага ўраду і ўзялі пад свой кантроль штат Сантандэр. У рэшце рэшт паўстанцы зьведалі паразу ў 1902 годзе ад нацыяналістычных сілаў[69].

XX стагодзьдзе[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Мэмарыял міру ў Багаце, прысьвечаны калюмбійскаму канфлікту.

У 1903 годзе ад краіны адлучылася Панама, якая стала самастойнай дзяржавай[70]. У першую чаргу гэтаму спрыялі Злучаныя Штаты Амэрыкі, якія мелі пабудаваць у новай дзяржаве Панамскі канал, але калюмбійскія ўлады з пэўных чыньнікаў ім у гэтым заміналі[71]. Канфлікт паміж ЗША і Калюмбіяй быў залагоджаны ў 1921 годзе, калі ўрад у Багаце атрымаў у якасьці кампэнсацы 25 мільёнаў даляраў, а Калюмбія ў сваю чаргу вызнала Панаму за асобную дзяржаву ў адпаведнасьці з умовамі дамовы Томсана—Ўрутыі[72]. Крыху пазьней Калюмбія і Пэру разьвязалі вайну праз тэрытарыяльныя спрэчкі ў басэйне Амазонкі. Вайна скончылася замірэньнем пры пасярэдніцтве Лігі народаў. У чэрвені 1934 годзе Ліга канчаткова аддала спрэчную тэрыторыю Калюмбіі[73].

Забурэньні на вуліцах сталіцы падчас Багатасы.

Неўзабаве пасьля гэтага краіна дасягнула некаторай ступені палітычнай стабільнасьці, якая была перапыненая крывавым канфліктам, які адбыўся паміж канцом 1940-х і пачаткам 1950-х гадоў. Гэты час вядомы ў гісторыі краю як Гвалт. Чыньнікам сталася ў першую чаргу ўзмацненьне напружанасьці паміж дзьвюма вядучымі палітычнымі партыямі, якое здарылася 9 красавіка 1948 году пасьля забойства кандыдата ў прэзыдэнты ад лібэралаў Хорхэ Эліесэра Гайтана[74][75]. Наступныя хваляваньні ў Багаце, вядомыя як Багатаса, распаўсюдзіліся па ўсёй краіне і забралі жыцьці як меней 180 тысячаў жыхароў краіны[76]. Наваабраны прэзыдэнт краіны Ляўрэана Гомэс пастанавіў Калюмбіі далучыцца ў Карэйскую вайну на баку сваіх хаўрусьнікаў з ЗША. Такім чынам, краіна сталася адзінай дзяржавай Лацінскай Амэрыкі, якая далучылася да гэтага азіяцкага канфлікту. У Калюмбіі гвалт, спрычынены з варожасьці дзьвюх палітычных партыяў, зьнізіўся спачатку, калі Густава Рохас зрынуў з пасады прэзыдэнта краіны ў выніку дзяржаўнага перавароту, а затым пры вайсковай хунце генэрала Габрыеля Парыса[77][78].

Па адхіленьні Рохаса Кансэрватыўная і Лібэральная партыі дамовіліся стварыць Нацыянальны фронт, то бок кааліцыю, якая мусіла сумесна кіраваць краінай. Згодна з дамовай, прэзыдэнцтва мелася па чарзе пераходзіць паміж кансэрватарамі і лібэраламі кожныя чатыры гады цягам 16 гадоў. Таксама абедзьве партыі мусілі мець парытэт на ўсіх іншых выбарных пасадах[79]. Нацыянальны фронт спыніў гвалт, а адміністрацыя Нацыянальнага фронту паспрабавала зладзіць сацыяльныя і эканамічныя рэформы ў супрацоўніцтве з Альянсам за прагрэс[80]. Не зважаючы на прагрэс у пэўных сэктарах, шматлікія сацыяльныя і палітычныя праблемы не былі разьвязаныя, праз што паўсталі партызанскія групоўкі, як то ФАРК, Армія нацыянальнага вызваленьня ды Рух 19 красавіка, якія мелі на мэце супраціў і барацьбу супраць ураду і палітычным апаратам краіны[81].

З 1960-х гадоў краіна пакутавала ад узброенага канфлікту паміж урадавымі сіламі і левымі партызанскімі групамі і правымі ваенізаванымі фармаваньнямі[82]. Канфлікт асабліва абвастрыўся ў 1990-я гады[83], галоўным чынам у аддаленых сельскіх рэгіёнах. Некалькі партызанскіх фармаваньняў пастанавіла раззброіцца і скончыў супраціў пасьля мірных перамоваў у 1989—1994 гадах[84]. ЗША актыўна ўцягнуліся ў канфлікт ад самага ягонага пачатку, падтрымліваючы ўрадавыя сілы, бо засьцерагаліся ад уплыву камуністычных марксісцкіх груповак. Пачынаючы зь сярэдзіны 1970-х калюмбійскія наркакартэлі сталіся буйнымі вытворцамі, перапрацоўшчыкамі і экспартэрамі наркотыкаў, у першую чаргу марыхуаны і какаіну[85].

XXI стагодзьдзе[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Колішні прэзыдэнт Калюмбіі Хуан Мануэль Сантас падпісвае мірны дагавор.

Адміністрацыя прэзыдэнта Альвара Ўрыбэ, які займаў пасаду кіраўніка краіны з 2002 па 2010 гады, ініцыявала дэмакратычную палітыку бясьпекі, якая ўключала комплексную кампанію па барацьбе з тэрарызмам і паўстанцамі[86]. Урадавы эканамічны плян таксама спрыяў павелічэньню даверу з боку інвэстараў[87]. У рамках супярэчлівага мірнага працэсу адбылося замірэньне з правымі ваенізаванымі фармаваньнямі, якія распусьціліся[88]. У лютым 2008 году мільёны калюмбійцаў выйшлі на дэманстрацыю супраць ФАРК ды іншых забароненых узброеных групаў[89].

Інаўгурацыя прэзыдэнта Густава Пэтра, які раней быў паўстанцам Руха 19 красавіка.

Пасьля мірных перамоваў на Кубе калюмбійскі ўрад прэзыдэнта Хуана Мануэля Сантаса і партызаны ФАРК абвесьцілі аб заключэньні канчатковага пагадненьня аб спыненьні канфлікту[90]. Аднак рэфэрэндум аб ратыфікацыі ўгоды ня меў посьпеху[91][92]. Пасьля гэтага ўрад Калюмбіі і ФАРК склалі ў лістападзе 2016 году новае перагледжанае мірнае пагадненьне[93], якое ўхваліў кангрэс Калюмбіі[94]. Дзякуючы гэтаму ў тым жа годзе прэзыдэнт Сантас быў узнагароджаны Нобэлеўскай прэміяй міру[95]. Падчас свайго візыту ў Калюмбію папа Францішак ушанаваў памяць ахвяраў канфлікту[96]. У чэрвені 2018 году кандыдат ад правай партыі Дэмакратычны цэнтар Іван Дуке перамог на прэзыдэнцкіх выбарах[97]. У гэты ж час пагоршыліся дачыненьні Калюмбіі з Вэнэсуэлай праз ідэалягічныя рознагалосьсі[98]. У лютым 2019 году прэзыдэнт Вэнэсуэлы Нікаляс Мадура прыпыніў дыпляматычныя дачыненьні з Калюмбіяй пасьля таго, як Дуке дапамог вэнэсуэльскім апазыцыйным палітыкам даставіць гуманітарную дапамогу ў іхнюю краіну. Калюмбія прызнала лідэра вэнэсуэльскай апазыцыі Хуана Гуайдо законным прэзыдэнтам краіны. У студзені 2020 году Калюмбія адхіліла прапанову Мадура аднавіць дыпляматычныя зносіны паміж дзьвюма краінамі[99].

Увесну 2021 году ў краіне былі пратэсты з прычыны прапановы ўраду новага падатковага законапраекту. Другі тур выбараў 19 чэрвеня 2022 году завяршыўся перамогай былога партызана Густава Пэтра, які набраў 50,47% галасоў, перамогшы незалежнага кандыдата Радольфа Эрнандэса. Абмежаваньне на адзін тэрмін прэзыдэнцтва краіны не дазволіла Івану Дуке дамагацца пераабраньня. 7 жніўня 2022 году Пэтра стаў першым прэзыдэнтам краіны зь лявіцы[100][101].

Геаграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Тапаграфічная мапа краіны.

Геаграфія Калюмбіі характарызуецца наяўнасьцю шасьці асноўных прыродных рэгіёнаў, якія маюць унікальныя характарыстыкі. Гэты рэгіён горных хрыбтоў Андаў, Ціхаакіянскі прыбярэжны рэгіён, прыбярэжны рэгіён Карыбскага мора, раўнінныя абшары льянас, рэгіён трапічных лясоў Амазонкі, а таксама астравы ў Атлянтычным і Ціхім акіянах[102]. Краіна мае марскія межы з Коста-Рыкай, Нікарагуа, Гандурасам, Ямайкай, Гаіці і Дамініканскай Рэспублікай[103]. На сухаземі Калюмбія мае мяжу на паўночным захадзе з Панамай, на ўсходзе з Вэнэсуэлай і Бразыліяй, а на поўдні з Эквадорам і Пэру[104]. Краіна месьціцца паміж 12° паўночнай шыраты і 4° паўднёвай шыраты, а таксама займае абшар паміж 67° і 79° заходняй даўгаты.

На ўсход ад Андаў месьціцца саванна льянас, якая ёсьць часткай басэйна ракі Арынока. На скрайнім паўднёвым усходзе краіны можна пабачыць джунглі трапічных лясоў Амазонкі. Разам гэтыя нізіны складаюць больш за палову тэрыторыі Калюмбіі, але на іх пражывае менш за 6% насельніцтва. На поўначы ля ўзьбярэжжа Карыбскага мора, дзе пражывае 21,9% насельніцтва і дзе разьмешчаныя буйныя партовыя гарады Баранкільля і Картахэна, месьцяцца нізінныя раўніны, але таксама там ляжыць і горны сьцяг Сьера-Нэвада-дэ-Санта-Марта, які мае найвышэйшыя вяршыні краіны, як то пікі Крыстабаль-Калён і Піка-Сымон Баліва. Таксама тут месьціцца пустэльня Ля-Гуахіра. Наадварот, вузкія і перарывістыя прыбярэжныя нізіны Ціхага акіяна, падмацаваныя гарамі Сэранія-дэ-Баўдо. Гэты рэгіён маланаселены і пакрыты густой расьліннасьцю. Галоўны ціхаакіянскі порт краіны — Буэнавэнтура[102][105].

Фатаздымак горнага сьцягу Сьера-Нэвада-дэ-Санта-Марта зь Міжнароднай касьмічнай станцыі.

Анды ёсьць часткай Ціхаакіянскага вогненнага колца, рэгіёну сьвету, схільнага да землятрусаў і вывяржэньняў вульканаў[106]. Большасьць населеных пунктаў Калюмбіі месьцяцца на гэтых сугор’ях Андаў. Гэтыя горныя сьцягі падзяляюцца на тры часткі, вядомыя як Заходнія, Цэнтральныя і Ўсходні Кардыльеры. Заходнія Кардыльеры прылягаюць да ўзьбярэжжа Ціхага акіяну. Тут месьціцца горад Калі. Паабапал Цэнтральных Кардыльераў працякаюць рэкі Каўка і Магдалена. У гэтым рэгіёне месьцяцца гарады Мэдэльін, Манісалес, Пэрэйра і Армэнія. Усходнія Кардыльеры цягнуцца на паўночны ўсход да паўвострава Гуахіра. Тут можна знайсьці гарады Багата, Букараманга і Кукута[102][105]. Вяршыні ў Заходніх Кардыльерах перавышаюць 4700 мэтраў, а той час як у Цэнтральных і Ўсходніх Кардыльерах яны сягаюць 5000 мэтраў. Месьцячыся на вышыні 2600 мэтраў над узроўнем мора, Багата зважаецца за найвышэйшы горад такога памеру ў сьвеце[102].

Галоўнымі рэкамі краю лічацца Магдалена, Каўка, Гуавіярэ, Атрата, Мэта, Путумаё і Какета. Паводле рэчышчаў Арынока і Амазонкі вызначаюць мяжу Калюмбіі з Вэнэсуэлай і Пэру адпаведна[107].

Клімат[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Кліматычная мапа Калюмбіі.

Калюмбія мае вельмі адрозны клімат, які вызнаецца межамі шасьці прыродных рэгіёнаў краіны ды залежыць ад вышыні, тэмпэратуры, вільготнасьці, вятроў і колькасьці ападкаў[108]. З улікам згаданых асаблівасьцяў, краіна ўлучае трапічныя лясы, саванны, стэпы, пустэльні ды мае горны клімат.

Горны клімат Андаў вызначаецца вышынёй. Ніжэй за 1000 мэтраў месьціцца цёплая вышынная зона з тэмпэратурай вышэй за 24°C. Каля 82,5% ад агульнай плошчы краіны знаходзіцца ў цёплым вышынным пасе. Вышынная зона меранага клімату, разьмешчаная ад 1001 да 2000 мэтраў, характарызуецца тым, што сярэдняя тэмпэратура вагаецца ад 17°C да 24°C. Прахалодны клімат можна назіраць на вышыні ад 2001 да 3000 мэтраў. Тэмпэратура ў гэтым пасе вар’іруецца ад 12°C да 17°C. Вышэй назіраюцца гэтак званыя альпійскія ўмовы лясной зоны, а затым бязьлесныя лугі, вядомыя як парамас. Вышэй 4000 мэтраў, дзе тэмпэратура ўжо ніжэйшая за нуль, клімат ледавіковы, тут месьціцца зона сталага сьнегу і лёду[108].

Біяразнастайнасьць[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Нацыянальная кветка краіны зь віду Cattleya trianae сямейства архідных.

Калюмбія зважаецца адной з краінаў зь вялікай біяразнастайнасьцю[109], займаючы першае месца паводле колькасьці відаў птушак[110]. Краіна мае найвышэйшы ўзровень біяразнастайнасьці на плянэце, бо тут налічваецца найбольшая колькасьць відаў паводле плошчы, а таксама найбольшая колькасьць эндэмізмаў, то бок відаў, якія больш анідзе не сустракаюцца ў прыродзе, сярод усіх краінаў. Калюмбію насяляюць каля 10% усіх відаў жывіх істотаў на Зямлі, у тым ліку больш за 1900 відаў птушак, што больш, чым у Эўропе і Паўночнай Амэрыцы агулам. У Калюмбіі налічваецца 10% відаў сысуноў, 14% відаў земнаводных і 18% відаў птушак сьвету[111].

Што тычыцца расьлінаў, у краіне налічваецца ад 40 тысяч да 45 тысяч відаў расьлінаў, што эквівалентна 10 ці 20% ад агульнай колькасьці сусьветных відаў. Пры гэтым варта адзначыць, што Калюмбія зважаецца краінай сярэдняга памеру[112]. Паводле біяразнастайнасьці сярод флёры Калюмбія займае другую прыступку ў сьвеце, саступаючы толькі Бразыліі, якая прыкладна ў сем разоў большая за Калюмбію[113]. Калюмбія налічвае каля 2000 відаў марскіх рыбаў, што ставіць гэтую дзяржаву на другі радок сярод усіх краінаў паводле разнастайнасьці прэснаводнай рыбы. Гэта таксама краіна з найбольшай колькасьцю эндэмічных відаў матылёў, першая паводле відаў архідных, а таксама мае каля 7000 відаў жукоў. Калюмбія займае другое месца паводле колькасьці відаў земнаводных і ёсьць трэцяй краінай паводле разнастайнасьці паўзуноў і пальмавых. У краіне налічваецца каля 1900 відаў малюскаў і, паводле ацэнак, каля 300 тысяч відаў бесхрыбтовых. Агулам у краіне налічваецца 32 наземных біёмы і 314 тыпаў экасыстэм[114][115].

Ахоўныя тэрыторыі і сыстэма нацыянальных паркаў займаюць плошчу бліжу 142 682,24 км² і складаюць 12,77% тэрыторыі Калюмбіі[116]. У параўнаньні з суседнімі краінамі, тэмпы высечкі лясоў у краіне ўсё яшчэ адносна нізкія[117]. Індэкс суцэльнасьці ляснога ляндшафту Калюмбіі ў 2018 годзе меў сярэдні паказьнік 8,26/10, што ставіла яе на 25-ы радок у сьвеце з 172 краінаў[118]. Калюмбія мае вялікую колькасьць запасаў прэснай вады ў сьвеце, займаючы шостае месца[119].

Палітыка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Афіцыйная рэзыдэнцыя прэзыдэнта Калюмбіі, якая мае назву Каса дэ Нарыньнё.

Кіраваньне Калюмбіяй ажыцьцяўляецца ў рамках прэзыдэнцкай дэмакратычнай рэспублікі, якая была зацьверджаная паводле канстытуцыі 1991 году[120]. У адпаведнасьці з прынцыпам падзелу ўлады кіраўніцтва чыніцца трыма галінамі ўлады, як то выканаўчай, заканадаўчай і судовай.

Нацыянальны Капітоль, дзе свае паседжаньні ладзіць Кангрэс.

Кіраўніком выканаўчай улады зважаецца прэзыдэнт Калюмбіі, які адначасна зважаецца кіраўніком дзяржавы і кіраўніком ураду, за ім ідуць віцэ-прэзідэнт і Рада міністраў. Прэзыдэнт абіраецца ўсенародным галасаваньнем на адзіны чатырохгадовы тэрмін. У 2015 годзе Кангрэс Калюмбіі ўхваліў адмену канстытуцыйнай папраўкі 2004 году, якая ўсталявала абмежаваньне толькі на адзін тэрмін[121]. На правінцыйным узроўні выканаўчая ўлада належыць губэрнатарам дэпартамэнтаў, муніцыпальным мэрам і мясцовым адміністратарам меншых адміністрацыйных адзінак, як то грамадаў. Усе рэгіянальныя выбары ладзяцца праз год і пяць месяцаў пасьля прэзыдэнцкіх выбараў[122]. Заканадаўчая галіна ўлады на нацыянальным узроўні прадстаўленая Кангрэсам, то бок двухпалатным інстытутам, які складаецца з Палаты прадстаўнікоў на 166 месцаў і Сэнату на 102 месцы. Сэнат абіраецца на ўсенародным узроўні, а Палата прадстаўнікоў — па выбарчых акругах. Сябры абедзьвюх палатаў абіраюцца на чатырохгадовы тэрмін за два месяцы да прэзыдэнцкіх выбараў таксама шляхам усенароднага галасаваньня.

Судовая галіна ачоленая чатырма найвышэйшымі судамі. Гэта Вярхоўны суд, які разглядае крымінальныя і грамадзянскія справы, Дзяржаўная рада, якая мае асаблівую адказнасьць за выкананьне адміністрацыйнага права, а таксама дае юрыдычныя кансультацыі выканаўчай уладзе, Канстытуцыйны суд, які адказны за забесьпячэньне выкананьня калюмбійскай канстытуцыі, і Вышэйшая судовая рада, адказная за паверку судовай галіны. У Калюмбіі дзеіць сыстэма грамадзянскага права, якая з 1991 году палягае на прынцыпе спаборнасьці судаводзтва[123].

Замежныя дачыненьні[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Чарговы саміт Ціхаакіянскага альянсу. Колішні прэзыдэнт Калюмбіі Хуан Мануэль Сантас сядзіць на другім фатэлі зьлева.

Замежнымі справамі Калюмбіі апякуецца прэзыдэнт, як кіраўнік дзяржавы, але кіруюцца дачыненьні міністрам замежных справаў[124]. Калюмбія мае дыпляматычныя місіі на ўсіх кантынэнтах[125].

Калюмбія ёсьць адной з чатырох заснавальніц Ціхаакіянскага альянсу, які ёсьць палітычным, эканамічным і каапэратыўным інтэграцыйным мэханізмам, які спрыяе свабоднаму абароту тавараў, паслуг, капіталу і людзей паміж сябрамі арганізацыі, а таксама дае доступ агульнай фондавай біржы і сумесныя амбасады ў некалькіх краінах[126]. Калюмбія таксама ёсьць сябрам Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў, Сусьветнай гандлёвай арганізацыі, Арганізацыі эканамічнай супрацы і разьвіцьця, Арганізацыі амэрыканскіх дзяржаваў, Арганізацыі ібэра-амэрыканскіх дзяржаваў і Андзкай супольнасьці[127][128][129].

Калюмбія — глябальны партнэр Арганізацыі Паўночнаатлянтычнай дамовы[130] і галоўны хаўрусьнік ЗША па-за арганізацыяй[131].

Узброеныя сілы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вайсковы фрэгат «Кальдас» вайскова-марскіх сілаў Калюмбіі.

Выканаўчая галіна ўлады адказвае за кіраваньне абаронай Калюмбіі, а прэзыдэнт зважаецца галоўным вайскаводам узброеных сілаў. Міністэрства абароны ажыцьцяўляе штодзённы кантроль за арміяй і нацыянальнай паліцыяй. У Калюмбіі налічваецца каля 450 тысячаў дзейных вайскоўцаў, улучна з пэрсаналам[132]. У 2016 годзе 3,4% СУП краіны выдаткоўвалася на вайсковыя патрэбы, што ставіць краіну на 24-е месца ў сьвеце паводле гэтага паказьніку. Узброеныя сілы Калюмбіі лічацца найбуйнейшымі ў Лацінскай Амэрыцы, займаючы другое месца пасьля Бразыліі паводле выдаткаў на вайсковыя сілы[133]. У 2018 годзе Калюмбія далучылася да дамовы ААН аб забароне ядзернай зброі[134].

Калюмбійскія войскі падзяляюцца на тры роды, як то Нацыянальная армія Калюмбіі, Калюмбійскія аэракасьмічныя сілы і вайскова-марскія сілы Калюмбіі. Нацыянальная паліцыя функцыянуе як жандармэрыя, якая дзеіць незалежна ад арміі як праваахоўны орган усёй краіны. У кожнага зь іх працуе уласная выведная служба, якія не належаць да Ўправы нацыянальнай выведкі[135]. Нацыянальная армія складаецца з дывізіяў, брыгадаў, адмысловых брыгад і падразьдзяленьняў[136]. Марсія сілы маюць у сваім складзе марскую пяхоту, вайскова-марскія сілы Карыбскага басэйна, вайскова-марскія сілы Ціхага акіяна, вайскова-марскія сілы Поўдня, вайскова-марскія сілы Усходу, берагавую ахову, марскую авіяцыю і таксама спэцыяльнае камандаваньне Сан-Андрэс-і-Правідэнсія[137]. Паветрана-касьмічныя сілы падзяляюцца на 15 авіяцыйных адзінак[138].

Эканоміка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Відарыс Багаты з хмарачосамі.

Гістарычна аграрная эканоміка Калюмбіі хутка зьмянялася цягам XX стагодзьдзя. У выніку да сканчэньня стагодзьдзя толькі 15,8% працоўнай сілы было занята ў сельскай гаспадарцы, фармуючы пры гэтым толькі 6,6% СУП. У дадатак 20% працоўнай сілы было занята ў прамысловасьці і 65% працавала ў сфэры паслуг, што стварала адпаведна 33% і 60% СУП[139][140]. У эканамічнай вытворчасьці краіны дамінуе моцны нутраны попыт. Выдаткі на спажываньне хатніх гаспадарак ёсьць найбуйнейшым складнікам СУП[141][142][143]. Рынкавая эканоміка Калюмбіі стабільна павялічвалася ў другой палове XX стагодзьдзя, пры гэтым валавы ўнутраны прадукт павялічваўся ў сярэднім больш чым на 4% на год у пэрыяд з 1970 па 1998 гады. Краіна пацярпела ад рэцэсіі ў 1999 годзе. Гэты быў першы поўны год з адмоўным ростам з часоў Вялікай дэпрэсіі, а аднаўленьне гаспадарчых справаў было доўгім і пакутлівым. Тым ня менш, рост дасягнуў 7% у 2007 годзе, што было адным з найвялікшых паказьнікаў у Лацінскай Амэрыцы[144]. Паводле ацэнак Міжнароднага валютнага фонду, у 2023 годзе СУП Калюмбіі паводле парытэту пакупніцкай здольнасьці склаў 1 трлн даляраў ЗША, што забясьпечыла краіне 32-е месца ў сьвеце і трэцяе месца ў Паўднёвай Амэрыцы пасьля Бразыліі і Аргентыны.

Сядзіба банка Bancolombia у Мэдэльіне.

Агульныя дзяржаўныя выдаткі складаюць 28% нацыянальнай эканомікі. Замежная запазычанасьць сягае 40% валавага ўнутранага прадукту. Моцны фінансавы клімат быў яшчэ раз пацьверджаны павышэньнем рэйтынгаў аблігацыяў[145][146][147]. Гадавая інфляцыя ў канцы 2017 году склала 4,09% год да году супраць 5,75% у папярэднім пэрыядзе[148]. Сярэдненацыянальны ўзровень беспрацоўя ў 2017 годзе складаў 9,4%[149], але дасюль неафіцыйная занятасьць ёсьць найвялікшай праблемай, зь якой сутыкаецца рынак працы. Прыбыткі работнікаў, якія былі афіцыйна працаўладкаваныя, выраслі на 24,8% за 5 гадоў. Паводле ацэнак у гэты ж час працоўныя прыбыткі неафіцыйна ўладкаваных работнікаў павялічыліся толькі на 9%[150]. У Калюмбіі дзеюць адмысловыя зоны свабоднага гандлю[151], да ліку якіх адносяцца зона Франка-дэль-Пасыфіка, разьмешчаная ў дэпартамэнце Вальле-дэль-Каўка, адной з найлепшых частак дзяржавы дзеля замежных інвэстыцыяў. Фінансаваму сэктару спрыяе добрая ліквіднасьць у эканоміцы, а таксама рост крэдытаваньня і станоўчыя паказьнікі калюмбійскай эканомікі[152]. У краіне працуе Калюмбійская фондавая біржа, якая мае супрацу з Лацінаамэрыканскім інтэграваным рынкам[153][154]. Цяпер Калюмбія зважаецца адной з трох эканомікаў з выдатным балам паводле індэксу законных правоў, паводле зьвестак Сусьветнага банка[155].

Сельская гаспадарка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Калюмбія лічыцца адным з 5 найбуйнейшых у сьвеце вытворцаў кавы, авакада і пальмавага алею, а таксама адным з 10 найбуйнейшых у сьвеце вытворцаў цукровага трысьнёга, бананаў, ананасаў і какавы. У краіне маецца значная вытворчасьць рысу, бульбы і маніёка. Не зважаючы на тое, што краіна ня ёсьць найбуйнейшым вытворцам кавы ў сьвеце, бо толькі Бразылія прэтэндуе на гэта, Калюмбія цягам дзесяцігодзьдзяў ладзіць глябальную маркетынгавую кампанію, скіраваную на павялічэньне каштоўнасьці гэтага прадукту. Значныя аб’ёмы назіраюцца ў вырабніцтве пальмавага алею. Гэтая галіна ёсьць адной з самых устойлівых на плянэце ў параўнаньні з найбуйнейшымі існымі вытворцамі. Калюмбія таксама ўваходзіць да ліку 20 найбуйнейшых у сьвеце вытворцаў ялавічыны і курынага мяса[156][157][158]. Краіна таксама займае другі радок у сьвеце паводле велічыні экспарту кветак пасьля Нідэрляндаў[159].

Энэргетыка і транспарт[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

ГЭС Сагамоса.

Вытворчасьць электраэнэргіі ў Калюмбіі адбываецца пераважна з аднаўляльных крыніц энэргіі. 69,93% атрымана ад вытворчасьці гідраэлектрастанцыяў[160]. Прыхільнасьць Калюмбіі да аднаўляльных крыніцаў энэргіі была адлюстраваная ў Глябальным індэксе зялёнай эканомікі за 2014 году, калі краіна была ўлучаная ў лік 10 найлепшых дзяржаваў сьвету з пункту гледжаньня экалягічнай эфэктыўнасьці[161].

Порт Картахэны.

Транспартаваньне ў Калюмбіі рэгулюецца Міністэрствам транспарту і такіх арганізацыяў, як то Нацыянальны інстытут дарог, які адказвае за аўтамабільныя дарогі ў Калюмбіі. Управа грамадзянскай авіяцыі адказвае як за грамадзянскую авіяцыю агулам, гэтак і рэгулюе дзейнасьць аэрапортаў краіны. Нацыянальная агенцыя інфраструктуры адказвае за канцэсіі празь дзяржаўна-прыватнае партнэрства, дзеля праектаваньня, будаўніцтва, абслугоўваньня, эксплюатацыі і кіраваньня транспартнай інфраструктурай. Галоўная марская дырэкцыя нясе адказнасьць за каардынацыю кантролю марскога руху поруч з калюмбійскім вайскова-марскім флётам, сярод іншага і пад наглядам Управы партоў і транспарту.

У 2021 годзе ў Калюмбіі мелася 204 389 км дарог, 32 280 км зь якіх мелі цьвёрдае пакрыцьцё. У канцы 2017 году ў краіне было каля 2100 км дубляваных аўтадарог[162]. Чыгуначны транспарт амаль цалкам прызначаны дзеля перавозак грузаў, а чыгуначная сетка мае даўжынёю 1700 км. Калюмбія мае 3960 км газаправодаў, 4900 км нафтаправодаў і 2990 км трубаправодаў прызначаных дзеля транспартаваньня нафтапрадуктаў.

Навука і тэхналёгіі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Сядзіба дзяржаўнай агенцыі Калюмбіі, якая падтрымлівае фундамэнтальныя і прыкладальныя дасьледаваньні.

У Калюмбіі налічваецца больш за 3950 дасьледчых групаў у галіне навукі і тэхнікі[163]. Дзяржаўны орган iNNpulsa садзейнічае разьвіцьцю прадпрымальніцтва і інавацыяў у краіне, а таксама дае гранты стартапам у дадатак да іншых паслуг, якія робіць установа. У 2023 годзе Калюмбія заняла 66-е месца ў рэйтынгу Глябальнага інавацыйнага індэксу[164]. Такія арганізацыі, як Карпарацыя біялягічных дасьледаваньняў, створаных дзеля падтрымкі маладых людзей, якія зацікаўленыя ў навуковай працы, пасьпяхова працуюць у Калюмбіі[165]. Міжнародны цэнтар трапічнай сельскай гаспадаркі, які месьціцца ў Калюмбіі, дасьледуе нарастальную праблему глябальнага пацяпленьня і харчовай бясьпекі.

У Калюмбіі былі зробленыя важныя вынаходзтвы ў мэдыцыне. Гэтак першы вонкавы штучны кардыёстымулятар з унутранымі электродамі быў вынайдзены інжынэрам-электрыкам Хорхэ Рэйнальдсам Помбам. Гэтае вынаходзтва мае вялікае значэньне для тых, хто пакутуе на сэрцавую няздатнасьць. Таксама ў Калюмбіі быў вынайдзены мікракератам і тэхніку зрэзу тонкага слою празарокі, што заклала фундамэнтальны базіс да мэтаду карэкцыі зроку LASIK. Важкі ўнёсак у разьвіцьцё досьледу гідрацэфаліі зрабіў калюмбійскі мэдык Салямон Акім[166]. Калюмбія пачала ўкараняць інавацыі ў галіне вайсковых тэхналёгіяў для свайго войска ды іншых арміяў сьвету, асабліва ў распрацоўцы і стварэньні сродкаў індывідуальнай балістычнай абароны, вайсковай тэхнікі і робатаў, бомбаў, сымулятараў і радараў[167][168].

Сярод вядучых калюмбійскіх навукоўцаў варта вылучыць Мануэля Элькіна Патараё, які вядомы сваёй наватарскай працай над сынтэтычнымі вакцынамі супраць малярыі, Франсіска Лёпэру, які зрабіў унёсак у вывучэньне хваробы Альцгаймэра[169], Радольфа Льінас, які вядомы сваімі дасьледаваньнямі нутраных уласьцівасьцей нэўронаў і тэорыяй сындрому, які зьмяніў спосаб разуменьня функцыянаваньня мозгу.

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ а б в Título I, Artículo 10 // Colombian Constitution of 1992
  2. ^ а б https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Kolumbia;4169072.html
  3. ^ а б база зьвестак Сусьветнага банку — Сусьветны банк.
  4. ^ а б в г «World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Colombia)». International Monetary Fund.
  5. ^ а б 2021 Democracy Index (анг.) — EIU, 2022.
  6. ^ а б https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI
  7. ^ а б Human Development Report — Праграма разьвіцьця ААН, 2022.
  8. ^ а б https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/southamerica
  9. ^ Correal, Urrego G. (1993). «Nuevas evidencias culturales pleistocenicas y megafauna en Colombia». Boletin de Arqueologia (8): 3—13.
  10. ^ Hoopes, John (1994). «Ford Revisited: A Critical Review of the Chronology and Relationships of the Earliest Ceramic Complexes in the New World, 6000-1500 B.C. (1994)». Journal of World Prehistory. 8 (1): 1—50. — doi:10.1007/bf02221836.
  11. ^ Broadbent, Sylvia (1965). «Los Chibchas: organización socio-polític». Serie Latinoamericana. 5.
  12. ^ Álvaro Chaves Mendoza; Jorge Morales Gómez (1995). «Los indios de Colombia». Vol. 7. Editorial Abya Yala. — ISBN 978-9978-04-169-7.
  13. ^ «Historia de Colombia: el establecimiento de la dominación española — Los Pueblos Indígenas del Territorio Colombiano». Banrepcultural.
  14. ^ Nicolás del Castillo Mathieu (03.1992). La primera vision de las costas Colombianas, Repaso de Historia». Revista Credencial.
  15. ^ «Alonso de Ojeda». Biografias y Vidas.
  16. ^ «Rodrigo de Bastidas». Biografias y Vidas.
  17. ^ «Vasco Núñez de Balboa». Biografias y Vidas.
  18. ^ Vázquez, Trinidad Miranda (1976). «La gobernación de Santa Marta (1570—1670)». Vol. 232. Editorial CSIC-CSIC Press. — С. 3. — ISBN 978-84-00-04276-9.
  19. ^ Plá, María del Carmen Borrego (1983). «Cartagena de Indias en el siglo XVI». Vol. 288. Editorial CSIC-CSIC Press. — С. 3—5. — ISBN 978-84-00-05440-3.
  20. ^ Francis, John Michael, ed. (2007). «Invading Colombia: Spanish accounts of the Gonzalo Jiménez de Quesada expedition of conquest». Vol. 1. Penn State Press. — ISBN 978-0-271-02936-8.
  21. ^ Silvia Padilla Altamirano (1977). «La encomienda en Popayán: tres estudios». Editorial CSIC Press. — С. 4—5. — ISBN 978-84-00-03612-6.
  22. ^ Massimo Livi Bacci (2012). «El dorado en el pantano». Marcial Pons Historia. — ISBN 978-84-92820-65-8.
  23. ^ Ramírez, Natalia; Gutiérrez, Germán (2010). «Félix de Azara: Observaciones conductuales en su viaje por el Virreinato del Río de la Plata». Revista de historia de la psicología. 31 (4): 52—53.
  24. ^ «El Dorado Legend Snared Sir Walter Raleigh». National Geographic.
  25. ^ «La Conquista del Nuevo Reino de Granada: la interpretación de los siete mitos (III) — RESTALL, Matthew: Los siete mitos de la conquista española, Barcelona, 2004». Queaprendemoshoy.com
  26. ^ Jorge Augusto Gamboa M. «Las sociedades indígenas del Nuevo Reino de Granada bajo el dominio español». Instituto Colombiano de Antropología e Historia.
  27. ^ «Las plantas medicinales en la época de la colonia y de la independencia». Colombia Aprende.
  28. ^ а б Mayorga, Fernando (2002). «La propiedad de tierras en la Colonia: Mercedes, composición de títulos y resguardos indígenas». Revista Credencial Historia.
  29. ^ а б Colmenares, Germán. «Historia económica y órdenes de magnitud, Capítulo 1: La Formación de la Economía Colonial (1500—1740)». Banco de la República, Colombia.
  30. ^ а б González, Margarita. «La política económica virreinal en el Nuevo Reino de Granada: 1750—1810». Banco de la República, Colombia.
  31. ^ John Huxtable Elliott (2007). «Empires of the Atlantic World: Britain and Spain in America, 1492—1830». Yale University Press. — С. 124—125. — ISBN 978-0-300-12399-9.
  32. ^ Shaw, Jeffrey M. (2019). «Religion and Contemporary Politics: A Global Encyclopedia». Abc-Clio. — С. 429. — ISBN 9781440839337.
  33. ^ Fernando Mayorga García; Juana M. Marín Leoz; Adelaida Sourdis Nájera (2011). «El patrimonio documental de Bogotá, Siglos XVI—XIX: Instituciones y Archivos». Subdirección Imprenta Distrital — D.D.D.I. — ISBN 978-958-717-064-1.
  34. ^ Julián Bautista Ruiz Rivera (1975). «Encomienda y mita en Nueva Granada en el siglo XVII». Editorial CSIC Press. — С. xxi–xxii. — ISBN 978-84-00-04176-2.
  35. ^ «Génesis y desarrollo de la esclavitud en Colombia siglos XVI y XVII». Universidad del Valle. 2005. — ISBN 978-958-670-338-3.
  36. ^ Alvaro Gärtner (2005). «Los místeres de las minas: crónica de la colonia europea más grande de Colombia en el siglo XIX, surgida alrededor de las minas de Marmato, Supía y Riosucio». Universidad de Caldas. — ISBN 978-958-8231-42-6.
  37. ^ «La esclavitud negra en la América española». Gabriel Bernat.
  38. ^ Rivera, Julián Bautista Ruiz (1997). «Reformismo local en el nuevo Reino de Granada. Temas americanistas N° 13». — С. 80—98.
  39. ^ Jaime U. Jaramillo; Adolfo R. Maisel; Miguel M. Urrutia (1997). «Transferring Wealth and Power from the Old to the New World: Monetary and Fiscal Institutions in the 17th Through the 19th Centuries — Chapter 12». Cambridge University Press. — ISBN 978-0-521-02727-4.
  40. ^ «José Celestino Mutis in New Granada: A life at the service of an Expedition (1760—1808)». Real Jardín Botánico.
  41. ^ Angela Perez-Mejia (2004). «A Geography of Hard Times: Narratives about Travel to South America, 1780–1849 — Part I: The scholar and the baron: Voyage of the exact sciences». SUNY Press. — ISBN 978-0-7914-6013-9.
  42. ^ John Wilton Appel (1994). «Francisco José de Caldas: A Scientist at Work in Nueva Granada». American Philosophical Society. — С. 3. — ISBN 978-0-87169-845-2.
  43. ^ «Independencia de Colombia: ¿por qué se celebra el 20 de julio?». El País.
  44. ^ McFarlane, Anthony (01.1982). «El colapso de la autoridad española y la génesis de la independencia en la Nueva Granada». Revista Desarrollo y Sociedad (7): 99—120. — doi:10.13043/dys.7.3.
  45. ^ Rodriguez Gómez, Juan Camilo. «La independencia del Socorro en la génesis de la emancipación colombiana». Banco de la República, Colombia.
  46. ^ Gutiérrez Ardila, Daniel (12.2011). «Colombia y Haití: historia de un desencuentro (1819—1831)». Secuencia (81): 67—93.
  47. ^ Gutiérrez Escudero, Antonio (2005). «Un precursor de la emancipación americana: Antonio Nariño y Álvarez». Araucaria. Revista Iberoamericana de Filosofía, Política y Humanidades. — С. 205—220.
  48. ^ Sourdis Nájera, Adelaida. «Independencia del Caribe colombiano 1810—1821». Revista Credencial Historia — Edición 242.
  49. ^ Martínez Garnica, Armandao (2010). «Confederación de las Provincias Unidas de la Nueva Granada». Revista Credencial Historia — Edición 244.
  50. ^ «Acta de la Federación de las Provincias Unidas de Nueva Granada». 1811.
  51. ^ Ocampo López, Javier (1998). «La patria boba. Cuadernillos de historia». Panamericana Editorial. — ISBN 978-958-30-0533-6.
  52. ^ «Morillo y la reconquista, 1816—1819». Universidad de Antioquia.
  53. ^ Ocampo López, Javier (2006). «Historia ilustrada de Colombia — Capítulo VI». Plaza y Janes Editores Colombia sa. — ISBN 978-958-14-0370-7.
  54. ^ «Cartagena de Indias en la independencia». Banco de la República. 2011.
  55. ^ «Cronología de las independencias americanas». Instituto Cervantes.
  56. ^ Gutiérrez Ramos, Jairo (2008). «La Constitución de Cádiz en la Provincia de Pasto, Virreinato de Nueva Granada, 1812—1822». Revista de Indias. 68 (242). Revista de Indias 68, no. 242: 222. doi:10.3989/revindias.2008.i242.640.
  57. ^ Alfaro Pareja; Francisco José (2013). «La Independencia de Venezuela relatada en clave de paz: las regulaciones pacíficas entre patriotas y realistas (1810–1846)». El Instituto Interuniversitario de Desarrollo Social y Paz.
  58. ^ «Statistics of Wars, Oppressions and Atrocities of the Nineteenth Century». Necrometrics.
  59. ^ Alexander Walker (1822). «(Gran) Colombia, relación geográfica, topográfica, agrícola, comercial y política de este país: Adaptada para todo lector en general y para el comerciante y colono en particular, Volume 1». Banco de la República.
  60. ^ Sosa Abella, Guillermo (2009). «Los ciudadanos en la Constitución de Cúcuta — Citizenship in the Constitution of Cúcuta». Instituto Colombiano de Antropología e Historia
  61. ^ Mollien, Gaspard-Théodore. «El viaje de Gaspard-Théodore Mollien por la República de Colombia en 1823. CAPÍTULO IX». Biblioteca Virtual del Banco de la República.
  62. ^ «Avatares de una Joven República — 2. La Constitución de Cúcuta». Universidad de Antioquia.
  63. ^ «Colombia profile — Timeline». BBC News.
  64. ^ Blanco Blanco, Jacqueline (2007). «De la gran Colombia a la Nueva Granada, contexto histórico-político de la transición constitucional». Universidad Militar Nueva Granada.
  65. ^ Edgar Arana. «Historia Constitucional Colombiana». Universidad Libre Seccional Pereira.
  66. ^ «Constituciones que han existido en Colombia». Banco de la República.
  67. ^ Aguilera, Miguel (1965). «La Legislación y el derecho en Colombia». Historia extensa de Colombia. Vol. 14. Bogotá: Lemer. — С. 428—442.
  68. ^ Restrepo, Eduardo (2006). «Abolitionist arguments in Colombia». História Unisinos. 10 (3): 293—306.
  69. ^ España, Gonzalo (2013). «El país que se hizo a tiros». Penguin Random House Grupo Editorial Colombia. — ISBN 978-958-8613-90-1.
  70. ^ Beluche, Olmedo (2003). «La verdadera historia de la separación de 1903». ARTICSA.
  71. ^ «The 1903 Treaty and Qualified Independence». U.S. Library of Congress.
  72. ^ «El tratado Urrutia-Thomson. Dificultades de política interna y exterior retrasaron siete años su ratificación». Revista Credencial Historia.
  73. ^ Atehortúa Cruz; Adolfo León (2014). «El conflicto Colombo-Peruano – Apuntes acerca de su desarrollo e importancia histórica». Historia y Espacio. 3 (29): 51—78. — doi:10.25100/hye.v3i29.1664.
  74. ^ Alape, Arturo (1983). «El Bogotazo: Memorias Del Olvido». Fundación Universidad Central.
  75. ^ Braun, Herbert (1987). «Mataron a Gaitán: vida pública y violencia urbana en Colombia». Universidad Nacional de Colombia, Centro Editorial. — ISBN 978-958-17-0006-6.
  76. ^ Charles Bergquist; David J. Robinson (1997–2005). «Colombia». Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2005.
  77. ^ Atehortúa Cruz, Adolfo (2.02.2010). «El golpe de Rojas y el poder de los militares». Folios. 1 (31): 33—48. — doi:10.17227/01234870.31folios33.48.
  78. ^ Diago, Ayala; Augusto, César (2000). «Gustavo Rojas Pinilla, 100 años, 1900—1975». Banco de la República.
  79. ^ Alarcón Núñez, Óscar (2006). «1957—1974 El Frente Nacional». Revista Credencial Historia.
  80. ^ Diago, Ayala; Augusto, César (1999). «Frente Nacional: acuerdo bipartidista y alternación en el poder». Revista Credencial Historia.
  81. ^ «El Frente Nacional». Banco de la República.
  82. ^ Historical Commission on the Conflict and Its Victims (CHCV) (02.2015). «Contribution to an Understanding of the Armed Conflict in Colombia».
  83. ^ Yaffe, Lilian (3.10.2011). «Armed conflict in Colombia: analyzing the economic, social, and institutional causes of violent opposition». La Universidad Icesi.
  84. ^ Historical Memory Group (2013). «Enough Already! Colombia: Memories of War and Dignity». The National Center for Historical Memory’s (NCHM). — ISBN 9789585760844.
  85. ^ «The Colombian Cartels». WGBH educational foundation.
  86. ^ Mercado, Juan Guillermo (22.09.2013). «Desmovilización, principal arma contra las guerrillas». El Tiempo.
  87. ^ «Former Colombian President Alvaro Uribe Speaks at Yale SOM». Yale School of Management.
  88. ^ «Colombia». The World Factbook
  89. ^ «Oscar Morales and One Million Voices Against FARC». Movements.
  90. ^ «Colombia’s peace deals». altocomisionadoparalapaz.
  91. ^ «Colombia referendum: Voters reject Farc peace deal». BBC News.
  92. ^ «Plebiscito 2 octubre 2016 — Boletín Nacional No. 53». Registraduría Nacional de Estado Civil.
  93. ^ «Colombia signs new peace deal with Farc». BBC News.
  94. ^ Partlow, Joshua; Miroff, Nick (30.11.2016). «Colombia’s congress approves historic peace deal with FARC rebels». The Washington Post.
  95. ^ «Nobel Lecture by Juan Manuel Santos, Oslo, 10 December 2016». Nobel Prize.
  96. ^ «Pope at Colombia prayer meeting for reconciliation weeps with victims». Radio Vaticana.
  97. ^ «Colombia’s president-elect Duque wants to 'unite country'». BBC News.
  98. ^ «Colombia and Venezuela restore diplomatic relations». BBC News.
  99. ^ «Colombia rejects Venezuelan proposal to resume diplomatic relations». Reuters.
  100. ^ «Former guerrilla Gustavo Petro wins Colombian election to become first leftist president». The Guardian.
  101. ^ «Ex-rebel takes oath as Colombia’s first left-wing president». Al Jazeera.
  102. ^ а б в г «Natural regions of Colombia and description of the three branches of the andes cordillera». Colombia SA.
  103. ^ «Maritime borders». Cancilleria.
  104. ^ «The Republic of Colombia shares land borders with five (5) countries». Cancilleria.
  105. ^ а б «Distribution of the population by regions». Departamento Administrativo Nacional de Estadística.
  106. ^ «Preguntas Frecuentes». Servicio Geológico Colombiano.
  107. ^ «Hydrography of Colombia». Colombia SA.
  108. ^ а б «Thermal floors». Banrepcultural.
  109. ^ «Declaración de Cancún de países megadiversos afínes». Instituto Nacional de Ecología y Cambio Climático.
  110. ^ «Colombia Celebrates over 1,900 Bird Species». ProAves.
  111. ^ «Colombia accounts for around 10% of the flora and fauna of the world». Humboldt.
  112. ^ «Flora of Colombia». Parques Nacionales Naturales de Colombia.
  113. ^ Luis Fernando Potes. «Colombia is the second most biodiverse country in the world». Asociación Española de Bioética y Ética Médica.
  114. ^ «System of information about biodiversity of Colombia». Sistema de Información sobre Biodiversidad de Colombia.
  115. ^ «Informe sobre el estado de los recursos naturales renovables y del ambiente Componente de biodiversidad, 2010—2011». Humboldt.
  116. ^ «Dirección de Parques Nacionales Naturales de Colombia». Parques Nacionales Naturales de Colombia.
  117. ^ «Change in forest area, 1990/2011 (%)». UNDP.
  118. ^ Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, P. R.; Ervin, J.; Franco, P.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, P.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, P.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, P.; Wang, S.; Watson, J. E. M. (2020). «Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity — Supplementary Material». Nature Communications. 11 (1): 5978. — doi:10.1038/s41467-020-19493-3. PMID 33293507.
  119. ^ «Table 1: Total Renewable Freshwater Supply, by Country». WorldWater.
  120. ^ «Colombian Constitution of 1991». Secretaria Senado.
  121. ^ «Colombian lawmakers vote to limit presidents to single term». The San Diego Union-Tribune.
  122. ^ «The Government of Colombia». Banrepcultural.
  123. ^ Landau, David (2017). «Colombian Constitutional Law: Leading Cases». Oxford University Press. — С. 217. — ISBN 9780190640378.
  124. ^ «The Ministry of Foreign Affairs». Cancillería Colombia.
  125. ^ «Colombian Embassies and Consulates abroad». Cancillería Colombia.
  126. ^ «The Pacific Alliance and its Objectives». Alianza del Pacífico.
  127. ^ «Organismos multilaterales». Cancillería Colombia.
  128. ^ «Mecanismos de Concertación e Integración Regionales». Cancillería Colombia.
  129. ^ «A mutually beneficial relationship». OECD.
  130. ^ «Relations with Colombia». NATO.
  131. ^ Samuels, Brett (10.03.2022). «Biden designates Colombia as major non-NATO ally». The Hill.
  132. ^ «Military Personnel — Logros de la Política Integral de Seguridad y Defensa para la Prosperidad». Mindefensa.
  133. ^ «Military expenditure (% of GDP)». SIRPI.
  134. ^ «Chapter XXVI: Disarmament — No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons». United Nations Treaty Collection.
  135. ^ «Colombian Constitution of 1991 (Title VII: The Executive Branch — Chapter VII: The Public Force)». Banrepcultural.
  136. ^ «Military units». Ejército Nacional de Colombia.
  137. ^ «Forces and commands». Armada Nacional.
  138. ^ «Air units». Ejército Nacional de Colombia.
  139. ^ «Agriculture, Industry, Services». World Bank.
  140. ^ «Employment distribution by economic activity (by sex)». International Labour Organization.
  141. ^ «¿Cómo está compuesta la economía colombiana?». Dinero.
  142. ^ [«Cuentas Trimestrales — Producto Interno Bruto (PIB)»]. Departamento Administrativo Nacional de Estadística.
  143. ^ [«Colombian economy»]. Banrepcultural.
  144. ^ «Colombia’s GDP growth». World Bank.
  145. ^ «General government total expenditure (Percent of GDP)». International Monetary Fund.
  146. ^ «Deuda Externa de Colombia». Banco de la República.
  147. ^ «Colombia». Index of Economic Freedom.
  148. ^ «Colombia Inflation Rate». Banco de la República.
  149. ^ «Colombia Unemployment Rate». Departamento Administrativo Nacional de Estadística.
  150. ^ «Incomes of informal workers grow less». Portafolio.
  151. ^ «Colombia’s Permanent Free Trade Zones Directory». Invest In Colombia.
  152. ^ «IMF Executive Board Concludes 2018 Article IV Consultation with Colombia». International Monetary Fund.
  153. ^ «The Latin American Integrated Market (MILA)». Mercadomila.
  154. ^ «Colombia’s Colcap Index». Banrep.
  155. ^ «World Bank’s 2017 Doing Business ranking». Doingbusiness.
  156. ^ «Agriculture and Livestock in Colombia». Food and Agriculture Organization.
  157. ^ «Juan Valdez, garoto propaganda do Café da Colômbia chega aos 50 anos». Revista Cafeicultura.
  158. ^ «Como é possível produzir óleo de palma de maneira sustentável». Estadão Blue Studio.
  159. ^ «Como funciona a indústria de flores da Colômbia?». Negócios com Flores.
  160. ^ «Colombian Electricity Market — Evolución Variables de Generación Diciembre de 2016». Unidad de Planeación Minero Energética de Colombia.
  161. ^ «2014 Global Green Economy Index». Dual Citizen LLC.
  162. ^ «Colombia pasó de 700 kilómetros de doble calzada en 2010 a 2.100». La República.
  163. ^ «Research groups in science and technology». Ministerio de Ciencia Tecnología e Innovación.
  164. ^ «Global Innovation Index 2023, 15th Edition». WIPO. — doi:10.34667/tind.46596.
  165. ^ «Corporation for Biological Research (CIB)». Corporación para Investigaciones Biológicas.
  166. ^ «Inventos colombianos». 20minutos.
  167. ^ «Colombian military industry markets weapons and technology on international stage». Dialogo Americas.
  168. ^ «Colombia to sell military hardware abroad». CCTV America.
  169. ^ «Beyond Alzheimer’s: the „Paisa Mutation“». Universidad de Antioqui.

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Калюмбія&oldid=2500960»