Прыбалтыйска-фінскія мовы

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
(Перанакіравана з «Балтыйска-фінскія мовы»)
прыбалтыйска-фінская галіна
Народнасьць прыбалтыйска-фінскія народы (фіна-вугорскія народы)
Арэал Паўночная Эўропа
Лінгвістычная клясыфікацыя фіна-пермская моўная група
Склад
Клясыфікацыя ўральскіх моваў паводле мапы Эўразіі

     Юкагірскія

     Самадыйскія

     Вугорскія

     Фіна-волскія й пермскія (разам з прыбалтыйска-фінскімі)

Прыбалты́йска-фі́нскія мовы — ґрупа роднасных моваў у складзе фіна-волскае ґрупы фіна-вугорскае галіны ўральскае моўнае сям’і, на якіх размаўляюць фіна-вугорскія народы, што пражываюць на паўночным узьбярэжжы Балтыйскага мора, а таксама ў некаторых іншых навакольных рэґіёнах.

На прыбалтыйска-фінскіх мовах увогуле размаўляе прыкладна 7 млн чалавек.

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Разьвіцьцё прыбалтыйска-фінскіх моваў пачынаецца прыкладна ў раёне 1500—1000 гадоў да н. э., калі агульная протафіна-саамская мова падзялілася на протасаамскую і протапрыбалтыйска-фінскую.

Існуюць меркаваньні, паводле якіх протапрыбалтыйска-фінская мова пазьней падзялілася на тры гаворкі — паўднёвую, на якой размаўляла фіна-вугорскае насельніцтва Эстоніі і паўночнае Латвіі, паўночную, на якой размаўлялі на тэрыторыі сучаснае Фінляндыі і ўсходнюю, носьбіты якой жылі ў ваколіцах возера Ладага.

Клясыфікацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прыбалтыйска-фінскія мовы знаходзяцца ўнутры фіна-волскае ґрупы фіна-пермскае падгаліны фіна-вугорскае галіны ўральскіх моваў. Найбольш блізкімі да прыбалтыйска-фінскіх моваў зьяўляюцца саамскія мовы, але некаторымі навукоўцамі гэтая блізкасьць аспрэчваецца[1].

Унутры прыбалтыйска-фінскія мовы падзяляюцца на 3 ґрупоўкі: паўднёвую, паўночную і ўсходнюю.

Калі паказваць схематычна, то клясыфікацыя прыбалтыйска-фінскіх моваў адносна ўральскіх выглядае наступным чынам.

Асноўная характарыстыка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Пісьмовасьць[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Берасьцяная грамата № 292.

Першай пісьмовасьцю, якая была ўжытай для прыбалтыйска-фінскіх моваў, можна лічыць наўгародзкую берасьцяную грамату № 292, якая датуецца прыкладна паловай ХІІІ ст. Гэты тэкст быў напісаны кірыліцай і ўяўляў зь сябе замову ад нячысьцікаў.

Арыґінальны тэкст

юмолануолиїнимижи
ноулисѣханолиомобоу
юмоласоудьнииохови

Прыкладны пераклад

Страла бога зь дзясяткамі імёнаў
Божая гэта страла
Чыніць божы суд

Водзкая мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Зараз нешматлікімі энтузіястамі, што займаюцца прасоўваньнем мовы, ужываецца лацінскі альфабэт. Да гэтага часу паміж імі не сканчаюцца спрэчкі наконт абазначэньня зычнага гуку /t͡ʃ/, які ў розных аўтараў абазначаецца па-рознаму: /c. Афіцыйна зацьверджаная сыстэма артаґрафіі для мовы адсутнічае.

У 1930-ых гадох водзьдзю па паходжаньні лінґвістам Дзьмітрыем Цьвятковым быў распрацаваны кірылічны альфабэт, але ён ня стаў папулярным.

У нашыя часы водзкі альфабэт зьяўляецца падобным на альфабэты іншых прыбалтыйска-фінскіх моваў. Ужываюцца дыґрафы са знакам апостраф.

Сучасны выгляд водзкага альфабэту.

A a B b C c D d D' ď E e
F f G g H h I i J j K k
L l L' l' M m N n N' n' O o
P p R r R' r' S s Š š S' s'
T t T' ť U u V v Z z Z' z'
Ž ž Õ õ Ä ä Ö ö Ü ü

Вэпская мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Першыя працы па стварэньні літаратурнага стандарту й артаґрафіі мовы пачаліся ў 1930 гадох. Ужо ў тыя часы вэпская пісьмовасьць базавалася на лацінскай ґрафіцы. У 1937 годзе альфабэт быў пераведзены на кірыліцу, але ў нашыя часы на практыцы ён ужываецца вельмі рэдка.

У нашыя часы вэпская пісьмовасьць таксама засноўваецца на лацінскім альфабэце, але сёньняшні альфабэт адрозьніваецца ад альфабэту 1930 гадоў.

Сучасны вэпскі альфабэт.

A a B b C c Č č D d E e F f G g
H h I i J j K k L l M m N n O o
P p R r S s Š š Z z Ž ž T t U u
V v Ü ü Ä ä Ö ö

Іжорская мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Першая пісьмовасьць для іжорскае мовы была створана ў 1932 годзе і базавалася на лацінскай аснове. Раней мова пісьмовасьці ня мела. У гэтыя часы вялося актыўнае ыданьне літаратуры па-іжорску, а ў месцах кампактнага пражываньня іжоры частка афіцыйнага дакумэнтаабароту таксама вялося па-іжорску.

У 1936 годзе альфабэт рэфармаваны, а ў 1938 годзе іжорскамоўнае выдавецтва, іжорскамоўная адукацыя і іжорскія нацыянальныя сельсаветы былі скасаваны.

Сучасны іжорскі альфабэт.

A a B b C c D d E e F f
G g H h I i J j K k L l
M m N n O o P p R r S s
Š š T t U u V v Y y Z z
Ž ž Ä ä Ö ö

Карэльскія мовы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Як адзначалася вышэй, першым узорам ужываньня пісьмовасьці для карэльскіх моваў зьяўляецца наўгародзкая берасьцяная грамата № 292. Да ХІХ ст. кнігавыданьне на карэльскай мове практычна не вялося, пакуль у 1820 годзе кірылічным шрыфтам не было выдадзена Эванґельле ад Мацея. У гэтыя часы не існавала адзінага літаратурнага стандарту і артаґрафіі мовы, у выніку чаго альфабэты розных выданьняў адрозьніваліся адзін ад аднаго. У савецкія часы, у 1931 годзе для карэльскае мовы быў створаны лацінскі альфабэт, але ў 1937 годзе ён быў зноў пераведзены на кірылічную аснову. У нашыя часы афіцыйна зацьверджаны карэльскі альфабэт, заснаваны на лацінскай ґрафіцы[2].

Сучасны карэльскі альфабэт.

A a B b C c Č č D d E e F f G g
H h I i J j K k L l M m N n
O o P p R r S s Š š Z z Ž ž
T t U u V v Y y Ä ä Ö ö '

Ліўская мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Альфабэт ліўскае мовы базуецца на лацінскай аснове і зьмяшчае ў сабе элемэнты латыскага й эстонскага альфабэту. У 2005 годзе былі зацьверджаны правілы ліўскае артаґрафіі.

Сучасны ліўскі альфабэт.

А а Ā ā Ä ä Ǟ ǟ B b D d Ḑ ḑ
E e Ē ē F f G g H h I i Ī ī
J j K k L l Ļ ļ M m N n Ņ ņ
O o Ō ō Ȯ ȯ Ȱ ȱ Ö ö Ȫ ȫ Õ õ
Ȭ ȭ P p R r Ŗ ŗ S s Š š T t
Ț ț U u Ū ū Y y Ȳ ȳ V v Z z
Ž ž

Паўднёваэстонская мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Выруская мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Выруская мова мае свой уласны літаратурны стандарт і альфабэт[3], які аналяґічны альфабэтам іншых шматлікіх прыбалтыйска-фінскіх моваў.

Сучасны выгляд вырускага альфабэту.

А а B b C c D d E e F f G g H h
I i J j K k L l M m N n O o P p
Q q R r S s Š š T t U u V v W w
Õ õ Ä ä Ö ö Ü ü X x Y y Z z Ž ž
'

Літарай Qq паказваецца асаблівы гартанны гук, які не зьяўляецца ні галоснай, ні зычнай. Апостраф зьяўляецца паказчыкам памякчэньня папярэдняга зычнага гуку.

Фінская мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Першы досьвед ужываньня пісьмовасьці для фінскае мовы датуецца прыкладна XVI ст.

Сучасны фінскі альфабэт.

A a B b С с D d E e F f G g
H h I i J j K k L l M m N n
O o P p R r S s T t U u V v
W w X x Y y Z z Å å Ä ä Ö ö

Апроч вышэйпералічаных літараў, у фінскай мове таксама ўжываюцца літары Šš, Žž для напісаньня ўласных імёнаў і г. д.

Квэнская мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Квэнская пісьмовасьць засноўваецца на лацінскім альфабэце, яе носьбіты ўжываюць альфабэт, блізкі да фінскага. Квэнскі альфабэт адрозьніваецца ад фінскага наяўнасьцю літары Đđ.

Сучасны выгляд квэнскага альфабэту.

А а B b C c D d Đ đ E e F f G g
H h I i J j K k L l M m N n O o
P p R r S s T t U u V v Ä ä Ö ö

Эстонская мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Як і іншыя шматлікія фіна-вугорскія мовы, носьбіты эстонскае мовы карыстаюцца лацінскім альфабэтам. Як у іншых прыбалтыйска-фінскіх мовах, у эстонскай мове прысутнічаюць літары ä, ö, ü, а таксама літары š, ž, якія ў эстонскай мове зьявіліся пазьней. Літары Cc, Qq, Ww, Xx, Ff, Zz, Šš, Žž ужываюцца толькі ў запазычаньнях і напісаньні ўласных назваў. Літара Õõ у эстонскай была дадана асобна лінґвістам Ота Вільґельмам Мазінґам.

Сучасны выгляд эстонскага альфабэту.

A a B b C c D d E e F f G g H h
I i J j K k L l M m N n O o P p
Q q R r S s Š š Z z Ž ž T t U u
V v W w Õ õ Ä ä Ö ö Ü ü X x Y y

Геаґрафія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

     Фінская мова ўжываецца абсалютнай большасьцю насельніцтва

     Фінская мова ўжываецца як мова нацыянальнае меншасьці

Этнаґрафічная мапа паселішчаў водзі, іжоры і фінаў на захадзе Ленінградзкае вобласьці ў пэрыяд з 1848 па 2007 гады.
Эстонская і паўднёваэстонская мовы.

На прыбалтыйска-фінскіх мовах размаўляюць на паўночна-ўсходнім узьбярэжжы Балтыйскага мора (Эстонія, Фінляндыя, часткова Латвія), у рэґіёнах на ўсход ад Балтыйскага мора (Ленінградзкая вобласьць, рэспубліка Карэлія, часткова Валагодзкая, Пскоўская і Цьвярская вобласьці Расеі) і часткова ў Ляпляндыі (нарвэскі рэґіён Фінмарк і поўнач швэдзкага лэну Нарботэн).

Водзкая мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Распаўсюджаная ў асобных вёсках на захадзе Ленінградзкае вобласьці.

Вэпская мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Распаўсюджаная на паўднёвым усходзе Карэліі, а таксама ў памежных з Карэліяй раёнах Ленінградзкае й Валагодзкае абласьцей.

Іжорская мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Разам з водзкай мовай распаўсюджаная ў асобных вёсках захаду Ленінградзкае вобласьці.

Карэльскія мовы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Карэльскія мовы ўжываюцца пераважна ў рэспубліцы Карэлія (Расея) і ў асобных вёсках Цьвярской (цьверскія карэлы) і Ленінградзкае вобласьці (ціхвінскія карэлы), раней носьбіты карэльскае мовы жылі таксама на ўсходзе Фінляндыі і на паўночным захадзе Ленінградзкае вобласьці (г. зв. Карэльскі пярэсмык).

У сваю чаргу носьбіты лівікаўскае карэльскае мовы пражываюць на заходнім поўдні Карэліі (навакольле Ладаскага возера), людзікаўскае карэльскае — на ўсходнім поўдні рэспублікі (заходні бераг Анескага возера), уласнакарэльскае мовы — ў цэнтральных і паўночных раёнах Карэліі, а таксама ў асобных вёсках усходу Ленінградзкае вобласьці (вышэйадзначаныя ціхвінскія карэлы). Носьбіты цьверскае карэльскае мовы пражываюць у асобных вёсках на ўсходзе Цьвярской вобласьці.

Ліўская мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У нашыя часы ліўская мова зьяўляецца мёртвай мовай. Яе носьбіты, а таксама іх нашчадкі, што ведаюць мову на навучальным узроўні, пражываюць на поўначы Курзэмэ, Латвія.

Фінская мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Носьбіты фінскае мовы пераважна пражываюць у Фінляндыі. Таксама носьбіты фінскае мовы жывуць на поўначы Нарвэґіі і Швэцыі (у якасьці носьбітаў квэнскае мовы і мэянкіелі, якія структурна зьяўляюцца ўзаемазразумелымі дыялектамі фінскае мовы), на захадзе Ленінградзкае вобласьці (фіны-інкеры і фіны-эўрамёйсэт), у асобных раёнах Карэліі і цэнтральнае Швэцыі.

Эстонская мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Носьбіты эстонскае мовы перш за ўсё пражываюць у Эстоніі. Таксама носьбіты эстонскае мовы (у якасьці носьбітаў мовы сэту і іншых гаворак паўднёваэстонскае мовы) пражываюць у Пячорскім раёне Пскоўскае вобласьці, таксама носьбіты паўднёваэстонскіх гаворак пражывалі на ўсходзе Латвіі і ў Краснагародзкім раёне Пскоўскае вобласьці, але яны вымерлі ў сярэдзіне ХХ ст.

Грамадзкае жыцьцё[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Эстонская і фінская мовы маюць статус дзяржаўнай адпаведна ў Эстоніі і Фінляндыі, прычым у Фінляндыі дзяржаўны статус таксама мае і швэдзкая мова[4].

Вэпская, фінская і карэльскія мовы маюць статус дапаможных моваў у рэспубліцы Карэлія[5]. Апроч гэтага, вэпская мова мае статус афіцыйнай у Вэпскім нацыянальным (Валагодзкая вобласьць) і Шокшынскім вэпскім (Карэлія) сельскіх паселішчах, вэпская мова мела статус афіцыйнай у Вэпскай нацыянальнай воласьці ў пэрыяд яе існаваньня. Карэльскія мовы маюць статус мовы нацыянальнае меншасьці ў Фінляндыі. Ліўская мова прызнана другой аўтахтоннай мовай Латвіі нароўні з латыскай. Квэнская мова і мэянкіелі маюць статус мовы нацыянальнае меншасьці ў Нарвэґіі і Швэцыі адпаведна.

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прыбалтыйска-фінскія мовысховішча мультымэдыйных матэрыялаў