Беларусцы

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі

Белару́сцы — назва рознаэтнічнага насельніцтва Белай Русі (найперш жыхароў Полацкага, Віцебскага, Амсьціслаўскага і часткова Менскага ваяводзтваў Вялікага Княства Літоўскага, а таксама Смаленшчыны і Севершчыны), якая ўжывалася ў афіцыйных дакумэнтах Маскоўскай дзяржавы ў XVII—XVIII стагодзьдзях. У XIX стагодзьдзі так называлі ўжо толькі беларусаў, і сама назва трансфармавалася ў этнонім «беларусы»[1].

У запісах маскоўскіх вайсковых пісараў XVII стагодзьдзя назва «беларусцы» ўжывалася дзеля азначэньня праваслаўнага вызнаньня тых палонных ліцьвінаў і ўкраінцаў, якія былі праваслаўнымі (у адрозьненьне ад ліцьвінаў-каталікоў[a])[3].

Беларускі арэал[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Гістарычныя сьведчаньні пра «беларусцаў» на захадзе этнічнай тэрыторыі беларусаў (па-за азначаным у Беларускай энцыкляпэдыі арэалам): «…в роспросе Васька [Степанов] сказался: родом литвин белорусец Шменского повету Лебедева торшку» (1627 год)[4], «Войтешка Михайлов, родом он белорусец Литцково повету»[5], «белорусец Миколай Подолетцкий, а в роспросе сказался: Ошманского повету шляхетцкой сын»[6] (абодва 1636 год).

На падставе таго, што палонныя шляхцічы-ліцьвіны называлі сябе толькі «ліцьвінамі», напрыклад, «литвин Корнейко Круковский, уроженец Оршанского повету, шляхтич белоруские веры»[7][b]), гісторык Алег Латышонак прыйшоў да наступнай высновы: «Сьвядомае ўжываньне назвы „беларусец“ непісьменнымі сялянамі і прадстаўнікамі гарадзкога плебсу ў сытуацыі, калі гэтае найменьне невядома шляхце, я лічу немагчымым. Выснова з гэтага можа быць толькі адна: слова „беларусец“ ува ўсіх выпадках уклалі ў вусны прышэльцаў маскоўскія чыноўнікі»[13].

Разам з тым, раней публікаваліся некалькі азначэньняў шляхцічаў як «беларусцаў» у маскоўскіх дакумэнтах: «поляк… Ондрей Станислав в роспросе сказал, что он родом белорусец, шляхтич Полоцкого повету… князь… Глинский»[14], «литвин Александр [Олехновский] в роспросе сказался родом белорусец, Полоцкого повету, шляхтич; отец его был шляхтич же, испомещен был под Вильной в Ошмянском повете, и отец де его то имение свое продал, а в то место имение купил в Полоцком повете»[15], «белорусец Ондрюшка Кукшин сказал: шляхтич он Оршанского повету»[11] (усе 1632 году), «…литвин — белорусец Степан Голынский <…> в роспросе сказал: Мстиславского повету, белорусец, шляхтич» (1633 год)[16].

Гісторык Мікалай Аглобін(ru) у сваёй публікацыі «Бунт томской „литвы“ в 1634 г.» (1894 год) адзначаў, што паводле гістарычных крыніцаў, сярод высланых у 1633 годзе ў Томск «літоўскіх людзей» у колькасьці 150 асобаў, якія галоўным парадкам паходзілі з Амсьціслаўскага, Крычаўскага, Аршанскага, Магілёўскага, Прапойскага ды іншых «беларускіх» паветаў, толькі адзін чалавек назваў сябе «беларусцам»[17].

У інвэнтары Дынабурскага староства 1765 году (паводле публікацыі 1903 году) жыхары вёсак Obrab Krywanow і Obrąb Lipiniszki азначаюцца як Białorusci: Chodzko Maraszko, Iwan Nowiczunek, Iwan Rymko, Hryszko Polak, Isak Zaiec, Iwan Zayczonek, Janko Poskrebko, Sierhiey Owczynnik, Fiedor Jorsz, Achrem Dobyczen, Hryszko Zarionek <...> Jakub Swok, Leon Malinowski, Piotr Garbunowski, Fiedor Kirol, Karnisz Ciereszonek, Kirylko Kopacz, Mikuła Saprunow[18].

Бытаваньне назвы «беларусцы» адзначалася яшчэ ў XIX стагодзьдзі:

  • У 1827 годзе расейскі навуковец Пётар Кёпэн(ru) азначаў нашчадкаў крывічоў як «літоўска-рускіх» (рас. Литовско-Русских)[19], «ліцьвіна-русаў» (рас. Литвино-Руссов) і «беларусцаў» (рас. Белорусцев)[20].
  • У 1836 годзе расейскі гісторык Міхаіл Пагодзін(ru) пісаў пра Ўкраіну: «Прыйшлі жа туды яшчэ пазьней літоўцы або беларусцы, з Гедзімінам, і ўвялі ў пісьмовы ўжытак сваю мову»[c][21].
  • У 1873 годзе ўкраінскі лексыкограф і этнограф Міхайла Леўчанка(uk) падаў у сваім слоўніку «народныя ўкраінскія назвы»: для Беларусі — «Литва», для беларуса — «литвак, литвин, білорусець»[22].

Украінскі арэал[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Мовазнаўца Аляксандра Патэбня(ru) на падставе аналізу дакумэнтаў 1620-х гадоў прыйшоў да высновы, што тэрмінам «беларусцы» азначаліся таксама жыхары сучаснай Украіны[23]: «…родина де ее в Белой Руси в Хвастове; отец и мать были белорусцы, православные христианские веры»[24], «…свели де ево в Киевский повет, жил у белорусца»[25], «белорусцы: Михайло Иванов сын Гулянский, руское имя Анисим, сказал: родина де его в Острожском повете <…> Ондрей Ларивонов сын Шкундеков, руское имя Перфирей, сказал: родина де его под Вишневцом»[26], «…свели в Киев, жил у белорусца»[27], «белорусцы: <…> Федор Мартынов сын мелник, а русское имя тож, сказал: родом де из-подо Лвова зо Злочева»[28] (усе 1623—1624 гады).

Гісторык Барыс Флора(uk) зазначае, што з дапамогай раней неапублікаваных архіўных матэрыялаў колькасьць такіх прыкладаў значна павялічваецца. Найбольш красамоўныя зь іх тыя, у якіх Кіеў вызначаецца як места, дзе жывуць «беларусцы»: «а в Киеве, де, только у белорусцов служба в Печерском монастыре», «а веры де, крестьянские в Киеве и по иным городом, где живут белорусцы, ещо не отымают»[23]. Таксама ён зьвяртае ўвагу на паведамленьне маскоўскага ганца пра сытуацыю, што склалася ў Рэчы Паспалітай за часамі казацка-сялянскай вайны (ліпень 1649 году), дзе «беларусцамі» называюцца ў тым ліку жыхары зямель Украіны, што апынуліся пад уладай казакоў: «А белорусцы, де, государь, всякие черные люди всех городов и уездов, которые за казаками, стоят против поляков с казаки заодно, а которые, де, государь, белорусцы в литовских городех поветныи люди, и те, де, неволею слушают Литвы»[23].

Заўвагі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ Напрыклад, рас. «…литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин, католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа»[2]
  2. ^ Іншыя прыклады: «Аршанского повету <…> литвин шляхтич Семен Судовский» (1614 год)[8], «литвин Гришка Романов… Оршанского повету, шляхецкий сын»[9], «литвин Янька Бобровский… Полоцкого повету, шляхецкий сын»[10], «литвин Александр Лабыт… шляхтич Витебского повету»[11], «литвин Петрушка Янов… шляхтич… Троицкого повету», «литвин Степанко Глинский… шляхтич… Оршанского повету»[12] (усе 1632 году)
  3. ^ рас. «Пришли же туда еще позднее Литовцы или Белорусцы, с Гедемином, и ввели в письменное употребление свой язык»

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ БЭ. — Мн.: 1996 Т. 2. С. 468.
  2. ^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 108.
  3. ^ Латышонак А. Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 216.
  4. ^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 95.
  5. ^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 131.
  6. ^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 142.
  7. ^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 347.
  8. ^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 99.
  9. ^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 401.
  10. ^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 402.
  11. ^ а б Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 433.
  12. ^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 434.
  13. ^ Латышонак А. Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 217.
  14. ^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 428.
  15. ^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 432.
  16. ^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 488.
  17. ^ Оглоблин Н. Н. Бунт томской «литвы» в 1634 г. // Чтения в историческом обществе Нестора-Летописца. Кн. 8. — Киев, 1894. С. 122.
  18. ^ Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской, хранящихся в Центральном архиве в Витебске. Вып. 31. — Витебск, 1903. С. 24, 32.
  19. ^ Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 10.
  20. ^ Кёппен П. И. О происхождении, языке и литературе литовских народов. — СПб., 1827. С. 11.
  21. ^ Погодин М. П. Записка о древнем языке русском // Известия Императорской академии наук по отделению русского языка и словестности. Т. 5, 1836. С. 82.
  22. ^ Левченко М. Опыт русско-украинского словаря. — Киев, 1874. С. 187.
  23. ^ а б в Флоря Б. О некоторых особенностях развития этнического самосознания восточных славян в эпоху средневековья — раннего Нового времени // Россия — Украина. История взаимоотношений (сборник). — Москва, 1997. С. 22.
  24. ^ Русская историческая библиотека, издаваемая Археографической комиссией. Т. 2. — СПб., 1875. С. 609.
  25. ^ Русская историческая библиотека, издаваемая Археографической комиссией. Т. 2. — СПб., 1875. 610
  26. ^ Русская историческая библиотека, издаваемая Археографической комиссией. Т. 2. — СПб., 1875. С. 613.
  27. ^ Русская историческая библиотека, издаваемая Археографической комиссией. Т. 2. — СПб., 1875. С. 630.
  28. ^ Русская историческая библиотека, издаваемая Археографической комиссией. Т. 2. — СПб., 1875. С. 657.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Беларусцы&oldid=2481847»