Гісторыя Нясьвіжу

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
(Перанакіравана з «Гісторыя Нясьвіжа»)
Краявіды места, 1883 год
Гравюра Т. Макоўскага, 1604 год
Акварэль Ю. Пешкі, пачатак XIX стагодзьдзя
Панарама з боку замка, 1882 год
Агульны выгляд паводле Н. Орды

Нясьвіж — даўняя рэзыдэнцыя магнацкага роду Радзівілаў, магдэбурскае места гістарычнай Наваградчыны. Да нашага часу тут захаваліся выдатныя помнікі дойлідзтва, у тым ліку палацава-замкавы комплекс Радзівілаў, улучаны ў Сьпіс сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО, і Фарны касьцёл — першы ў колішняй Рэчы Паспалітай і другі ў Эўропе твор архітэктуры стылю барока. Сярод тутэйшых славутасьцяў вылучаліся палац Альба, рэнэсансавы калегіюм езуітаў і барокавы касьцёл Сьвятога Крыжа пры кляштары бэнэдыктынаў, зруйнаваныя расейскімі ўладамі, а таксама барокавыя касьцёл Сьвятога Яна пры кляштары дамініканаў, касьцёл Сьвятой Кацярыны пры кляштары бэрнардынаў і капліца Сьвятога Ізыдора, зруйнаваныя савецкімі ўладамі. Большую частку нясьвіскіх збораў Радзівілаў (ювэлірныя вырабы, скульптура, творы малярства, кнігі і інш.) у канцы XVIII — XIX стагодзьдзі разрабавалі і вывезьлі ў Расею, у 1950 годзе савецкія ўлады падаравалі Польшчы абсалютную большасьць партрэтаў (63 адзінкі) зь Нясьвіскай галерэі[1].

Вялікае Княства Літоўскае[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Касьцёл і кляштар бэрнардынаў

Згодна з сучаснымі энцыкляпэдычнымі даведнікамі[2][3] першы пісьмовы ўпамін пра Нясьвіж датуецца 1446 годам, калі вялікі князь Казімер перадаў яго Мікалаю Яну Неміровічу. Тым часам традыцыйна адлік гісторыі места вядзецца ад 1223 году[4][5] — паведамленьня пра князя Юрыя Нясьвіскага, які браў удзел у бітве на Калцы. Магчыма, ягонымі нашчадкамі былі князі нясьвіскія Рыгор і Іван, згаданыя ў 1388 годзе. Аднак факт існаваньня самога паселішча ў гэты час не пацьвярджаецца археалягічнымі зьвесткамі[6].

Калегіюм езуітаў

З 1492 году Нясьвіжам валодаў род Кішкаў. У 1513 годзе дачка гетмана вялікага Станіслава Кішкі — Ганна — пабралася шлюбам зь Янам Радзівілам «Барадатым». У 1533 годзе места канчаткова перайшло ў валоданьне Радзівілаў, якія збудавалі тут драўляны замак.

Альтанка ў Альбе

У XVI стагодзьдзі Нясьвіж быў адным з галоўных цэнтраў Рэфармацыі (кальвінізму) у Вялікім Княстве Літоўскім. Імёны дзеячоў таго часу, што жылі тут, набылі шырокую вядомасьць — Сымон Будны, Лаўрэн Крышкоўскі, Мацей Кавячынскі, Салямон Рысінскі, Даніла Набароўскі і інш. пісьменьнікі, паэты, філёзафы. У 1547 годзе Мікалай Радзівіл «Чорны» атрымаў тытул князя Сьвятой Рымскай імпэрыі, у выніку чаго места стала цэнтрам княства. У 1562 годзе ён заснаваў тут друкарню, у якой выйшлі першыя на тэрыторыі сучаснай Беларусі кнігі на старабеларускай мове.

Летні палацык Кансаляцыя

7 траўня 1583 году ў Нясьвіжы пачалося будаваньне замка, у 1584 годзе тут заснавалі езуіцкі калегіюм, у 1591 годзе — кляштар бэнэдыктынак. У 1593 годзе завяршылася будоўля касьцёла Божага Цела пры кляштары езуітаў. У 1598 годзе пачаў дзейнічаць кляштар бэрнардынаў.

Панарама места, 1604 год

23 красавіка[2] 1586 году кароль і вялікі князь Стэфан Баторы надаў Нясьвіжу Магдэбурскае права і герб «у правай частцы герба, залатога колеру, палова чорнага арла; у левай — дзесяць касых вырубаў — залатога, блакітнага й чырвонага колераў»[7], а па вяртаньні з вандроўкі ў Сырыю, Палестыну і Эгіпет Мікалай Радзівіл «Сіротка» заснаваў Нясьвіскую ардынацыю.

Кляштар на Анёльскай гары

Да канца XVI стагодзьдзя Радзівілы ператварылі Нясьвіж ў фартэцыю. Места рэарганізавалі паводле заходнеэўрапейскіх прынцыпаў: прастакутны плян з 2 мураванымі брамамі на восі галоўнай вуліцы (пазьней зьявілася яшчэ некалькі брамаў), у цэнтры — прастакутны Рынак з ратушай; места атачалі ўмацаваны вал і роў. За Слуцкай брамай, на супрацьлеглым беразе Вушы ўтварылася прадмесьце Новае Места (у 1626 годзе тут збудавалі езуіцкую капліцу Сьвятога Ізыдора), а ў 1625 годзе на паўночна-заходнім баку ад Старога Места — прадмесьце Казімер.

Камяніца

У 1625 годзе Нясьвіж зьведаў вялізны мор, што паспрыяла адкрыцьцю тут у 1627 годзе аптэкі, у 1651 годзе мор паўтарыўся. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) двойчы ў 1654 і 1659 гадах места руйнавалі казакі і маскоўскія войскі, аднак замак здолеў вытрымаць аблогі. У 1672 годзе ў Нясьвіжы заснавалі дамініканскі кляштар. На 1673 год у месьце было 366 дымоў[2]. У 1681 годзе кароль і вялікі князь Ян Сабескі сваім прывілеем заснаваў Нясьвіскі кірмаш. За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у 1706 годзе места разрабавалі швэдзкія войскі.

Слуцкая брама, 1863 год

Адбудова Нясьвіжу вялася ў 1720-я, калі вакол муроў узьвялі новыя валы. У 1724 годзе Радзівілы ўтварылі ў замку капэлу, а ў 1740 годзе з ініцыятывы Ф. У. Радзівіл, пачаў дзейнічаць прыдворны тэатар. У 1740-я М. К. Радзівіл «Рыбанька» заклаў мануфактуру шаўковых паясоў (пазьней пераведзеная ў Слуцак), у 1747 годзе — кадэцкі корпус, а ў 1752 годзе — дывановую і суконную мануфактуры. У прадмесьці Альба, дзе з канца XVI стагодзьдзя знаходзілася замеская рэзыдэнцыя, Радзівілы ўзьвялі мураваны палац «Эрмітаж», іншыя пабудовы, уладкавалі набярэжныя каналаў.

Ратуша, 1820-я

У XVIІІ стагодзьдзі Нясьвіж быў значным культурным цэнтрам, тут дзейнічалі кадэцкі корпус для прыватнага войска Радзівілаў і школа флёцкіх афіцэраў (у Альбе), балетная і музычная школы, капэла і тэатар Радзівілаў. У 1750—1791 гадах у месьце працавала друкарня, дзе выдаваліся падручнікі і мастацкія творы на польскай і лацінскай мовах. У 1755 годзе ў парку «Альба» збудавалі летні палац пад назвай «Кансаляцыя».

Фарны касьцёл, 1882 год

Двойчы ў 1764 і 1768 гадах расейскія войскі акупавалі Нясьвіж у выніку палітычнага супрацьстаяньня Кацярыны II ды Караля Станіслава Радзівіла. А ў 1772 годзе расейскія акупанты канфіскавалі гістарычныя і мастацкія каштоўнасьці замка, бібліятэку (10 тыс. кніжак) вывезьлі ў Пецярбург і разьмеркавалі ў Акадэмію навук[8]. У 1773 годзе з утварэньнем Адукацыйнай камісіі ў Нясьвіжы адкрылася павятовая падакруговая школа. У 1792 годзе расейскія войскі зноў акупавалі места.

Пад уладай Расейскай імпэрыі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Касьцёл Сьвятога Крыжа

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Нясьвіж апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе ў 1795 годзе стаў цэнтрам павету Менскай губэрні (з 1796 году пазаштатнае места Слуцкага павету).

Касьцёл і кляштар дамініканаў

У вайну 1812 году места як уладаньне Дамініка Радзівіла, які з аддзелам дзейнічаў у складзе войскаў Напалеона, занялі царскія войскі. Улады Расейскай імпэрыі канфіскавалі каштоўнасьці замка: калекцыі мэдалёў і манэтаў адправілі ў Харкаўскі ўнівэрсытэт, сакральныя прадметы — у Маскву, іншыя старажытнасьці — у розныя расейскія музэі і зборы[3]. У 1813 годзе зь сьмерцю Д. Радзівіла спынілася ў мужчынскім пакаленьні тутэйшая галіна роду.

Старая сынагога

Па здушэньні вызвольнага паўстаньня ў 1835 годзе расейскія ўлады закрылі дамініканскую школу. У 1875 годзе ў яе будынках адкрылася Нясьвіская настаўніцкая сэмінарыя. Паводле вынікаў перапісу (1897), у Нясьвіжы дзейнічалі 2 каталіцкія касьцёлы, праваслаўная царква, сынагога, 7 юдэйскіх малітоўных дамоў. 21 сьнежня 1906 году адбылася афіцыйнае рэгістрацыя польскага таварыства «Асьвета» ў Нясьвіжы, якое займалася падтрымкай адукацыі на польскай мове; расейскія ўлады зьліквідавалі яго ў 1909 або ў 1910 годзе[9]. У 1909 годзе ў часе выбараў мясцовага самакіраваньня ў мескую раду трапілі 11 рыма-каталікоў (лічыліся палякамі), 3 праваслаўныя (расейцы) і 1 юдэй[10]. У 1917 годзе па скасаваньні забароны польскамоўнай асьветы, у Нясьвіжы зьявілася польская сярэдняя школа[11]. У Першую сусьветную вайну ў лютым — сьнежні 1918 году места займалі нямецкія войскі.

Найноўшы час[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Замкавая вежа, 1882 год

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Нясьвіж абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён ўвайшоў у склад Беларускай ССР[12].

Тыповы мяшчанскі дом, 1907 год

14 сакавіка 1919 году выбухнула паўстаньне: жыхары вызвалілі места з-пад савецкай улады; аднак праз 5 дзён бальшавікі здушылі выступленьне, а ягоных арганізатараў расстралялі[13]. 6 жніўня 1919 году Нясьвіж занялі польскія войскі, у ліпені 1920 году — бальшавікі[3]. З кастрычніка 1920 году места знаходзілася пад польскай уладай. Згодна з Рыскай мірнай дамовай (1921) Нясьвіж апынуўся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стаў цэнтрам павету Наваградзкага ваяводзтва. У гэты час адкрыліся беларуская гімназія, мескі музэй у будынку ратушы, дзе зьберагаліся старажытныя пэргамэнтныя дакумэнты, залатыя ключы ад мескіх брамаў і інш. У кастрычніку 1926 году тут адбылася сустрэча маршала Юзэфа Пілсудзкага з буйнымі зямянамі.

У 1939 годзе Нясьвіж увайшоў у БССР, ад гэтага часу радзівілаўская ардынацыя спыніла сваё існаваньне. У 1940 годзе места стала цэнтрам раёну Баранавіцкай вобласьці. У Другую сусьветную вайну з 28 чэрвеня 1941 да 2—4 ліпеня 1944 году Нясьвіж знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй. У 1944 годзе савецкая ўлада пераўтварыла колішні замак Радзівілаў у санаторыю.

У 1993 годзе ўтварыўся гістарычна-культурны музэй-запаведнік «Нясьвіж», у 1995 годзе адкрыўся Нясьвіскі гістарычна-краязнаўчы музэй. У 1996 годзе адбыўся першы фэст камэрнай музыкі «Музы Нясьвіжу». У 1997 годзе ў Нясьвіжы прайшло сьвята — Дзень беларускай пісьменнасьці. У 2006—2011 гадах вялася рэканструкцыя замка Радзівілаў, якую беларускія архітэктары крытыкуюць за недастатковую навуковасьць і прафэсіяналізм, вынікам чаго стаўся разбуральны характар «рэстаўрацыйных» працаў[14].

Галерэя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Малюнкі Напалеона Орды[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Замак Радзівілаў[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Пляны і рысункі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Фарны касьцёл[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Ратуша[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Рынак[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вуліца Віленская[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вуліца Студэнцкая[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вуліца Слуцкая[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вуліца Бэнэдыктынская або Паненская[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вуліца Бэрнардынская або Злотніцкая[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вуліца Дамініканская[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Школьны Двор[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Новае Места[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Паркі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Іншае[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ Кірпа С. Скарбы Нясвіжа: гісторыя стварэння і рабавання // «Туризм и отдых» № 39 (724), 8 кастрычніка 2009.
  2. ^ а б в Пазднякоў В. Нясвіж // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 368.
  3. ^ а б в Пазднякоў В. Нясвіж // ЭГБ. — Мн.: 1999 Т. 5. С. 342.
  4. ^ Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London, 1998. P. 166.
  5. ^ Страчаная спадчына. — Менск, 2003.
  6. ^ Лахманенка Л. Варыяцыі на тэму нясвіжскай цытадэлі(недаступная спасылка) // «Звязда» № 119 (26983), 28 чэрвеня 2011.
  7. ^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 208.
  8. ^ Пазднякоў В. Нясвіж // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 369.
  9. ^ Tarasiuk D. Między nadzieją a niepokojem. — Lublin, 2007. S. 37—38.
  10. ^ Tarasiuk D. Między nadzieją a niepokojem. — Lublin, 2007. S. 169.
  11. ^ Tarasiuk D. Między nadzieją a niepokojem. — Lublin, 2007. S. 46.
  12. ^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
  13. ^ Камінскі А. Месцы памяці ахвяраў камунізму ў Беларусі. — Lipsk: Fundacja Badań nad Dyktaturą SED, 2011 pdf. С. 211—213.
  14. ^ Бабіна Н. Гутарка з Уладзімерам Папругам: Што зь Нясьвіжам вырабілі // «Наша Ніва», 15 траўня 2008.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]