Копны суд

Копны суд у ВКЛ
У статуце ВКЛ 1588 году абвешчана: А на Руси и инде, где здавна копы бывали, там мают быти и тепер копы отравованы на старых коповищах тым обычаем, яко первей того бывало. А на тых теж местцах, где досель копы небывали, таковым же порядком и поступком копы збираны и отправованы быти мають, яко ся и на Руси заховывало и заховуеть

Ко́пны суд — суд сельскай, часам гарадзкой грамады на Беларусі.

Узьніклі ў старажытныя часы, і ў іх дзейнасьці доўгі час захоўваліся многія магічныя й паганскія абрады. Зьбіраўся на вызначаным месцы — капаві́шчы (ці ко́пішчы), ад чаго й пайшла назва. Дзейнічаў на аснове звычаёвага права, аб’ядноўваў сьледчыя й судовыя функцыі. Разглядаў пераважна справы простых людзей, зрэдку фэадалаў (пра забойствы, грабяжы, крадзяжы, падпалы, патравы, зямельныя спрэчкі й інш.). Усе ўдзельнікі судаводзтва фармальна карысталіся роўнымі правамі.

Этымалёгія паходжаньня

Ка́па — старажытнае слова, якое ўтварылася ад дзеяслова капі́ць, капі́цца — зьбіраць, зьбірацца. Адсюль выходзіць, што капа ёсьць тое ж што збор, куча, натоўп.

Вялі́кая ка́па, ва́льная ка́па - калі на капе зьбіралася шмат народу

Сьвята́я капа — справядлівая капа

Ру́ская капа — тая капа, што адбывалася ў Літоўскай вобласьці (Аршанскі павет)

Капава́ць, капава́ньне — само дзеяньне капы (копнага суда).

Скліканьне капы

Звычайная капа зьбіралася па ініцыятыве зацікаўленных асобаў у загадзьдзя вызначаны тэрмін, найчасьцей прымеркаваны да сьвятаў.

Гвалтоўная (гарачая) капа зьбіралася звычайна на месцы злачынства ў выпадку забойства, падпалу, нападу, калі пацярпелы падымаў гвалт.

Капа звычайна зьбіралася за вёскай, у лесе ці на мяжы з суседзкай грамадой. Дзейнічаў копны суд на акрэсьленай тэрыторыі ў радыюсе прыкладна 2—3 мілі (15—20 км). Звычайная капа зьбіралася на пастаянным месцы, на капавішчы, дзе насыпалася ўзвышша, масьцілася зямля й рабіліся лавы. Гарачая капа, якая зьбіралася для пошуку злачынцы й яго затрыманьня адразу пасьля ўчыненьня злачынства, пастаяннага месца збору ня мела.

У часы ВКЛ роля вызначэньня месца скліканьня ўскладалася на падкаморыяў:

	А естли бы укривжоный злодейством хотел шкоды своее доходити копою, тогды вси в той околицы вокол на милю со всих чотырех сторон мають казати подданым своим на копу сходиться, а то ся маеть розумети вперед не тые местца, где досимест копы не бывали, которые коповища кождый подкоморий в повете своем назначити и села тых, хто ся там становити будеть, описати маеть

Склад копнага суду

Найчасьцей на копны суд зьбіралася 10—20 судзьдзяў (колькасьць была пастаяннай), якія й праводзілі капу (копны суд):

• копныя мужы, копнікі,
• не апошнюю ролю адыгрывалі кіраўнікі сялянскіх грамадаў — старцы' (яны звычайна мелі добрую рэпутацыю, звычайна пажылыя людзі)
• таксама на капе прысутнічаў прадстаўнік дзяржаўнай (княскай) ці панскай адміністрацыі — возны альбо віж — які наглядаў за захаваньнем копных звычаяў і копнага права
• зьбіраліся на капу і іншыя людзі, якія непасрэдна ня ўдзельнічаюць у разглядзе справаў, які маглі садзейнічаць копнаму правасудзьдзю й разам з тым пераймалі й засвойвалі копныя абрады, традыцыі й звычаі.

Разгляд справаў

Копнае права не прытрымлівалася саслоўнага падзелу грамадзтва — таму ў некаторых актах копных судоў шляхціч, баярын і просты селянін выступалі як раўнапраўныя суб’екты. У копных судах разглядаліся пераважна справы простых людзей, але маглі разглядацца й справы, якія закраналі інтарэсы паноў, шляхты, асабліва тады, калі яны былі пазоўнікамі й зацікаўленыя ў хуткім выяўленьні й пакараньні злачынцы. Падсуднасьць апраў копнаму суду не была дастаткова акрэсьлена.

У копным судзе разглядаліся наступныя справы:

• аб забойстве,
• аб калецтве й пабоях,
• аб крадзяжах і грабяжах,
• аб патравах,
• па спрэчках аб межах сярод сялянаў,
• аб псаваньні борцяў і забраньні мёду зь іх,
• аб бойках,
• аб рабаваньнях на дарогах,
• аб маёмасных спрачках сярод сялянаў,

Копныя суды маглі разглядаць любыя справы аб злачынствах зьдзейсьненных на пасуднай ім тэрыторыі

Дзейнасьць копнага суду

Судаводзтва мела звычайную й гвалтоўную формы.

Звычайная капа

• Капа зьбіралася па ініцыятыве зацікаўленых асобаў у загадзя вызначаны тэрмін,
• Удзельнікі копнага суду самі праводзілі расьсьледваньне, пры неабходнасьці адшуквалі злачынцу (гналі сьлед),
• Сьледзтва на капе вялося звычайна на трох паседжаньнях — каб вызначыць вінаватасьць злачынцы,
• Апошняе трэцяе паседжаньне капы называлася завітой капай (праводзіла сваё сьледзтва пад прысягай усіх копных мужоў, якія мусілі прысягнуць, што ім нічога не вядома аб злачынцы й што яны не рабілі злачынства), на якой завівалася (завяршалася) капа,
• Сьледзтва абапіралася на матэрыяльныя доказы й паказаньні сьведкаў,
• Калі капа не магла знайсьці доказаў злачынства й адсутнічалі сьведкі, падазронаму прапаноўвалі самому прызнацца ў зьдзяйсьненьні злачынства,
• Калі падазроны не прызнаваўся, прымянялі катаваньне (проба, мука),
• Першы допыт рабіўся з дубцом, калі пасьля гэтага абвінанвачаны не прызнаваўся, яго маглі катаваць вагнём,
• у некаторых выпадках допыт вёў адмыслова запрошаны кат,
• Прысуд капы залежыў ад вінаватасьці злачынцы, памераў учыненай ім шкоды,
• Копны суд прыгаворваў:
  • да штрафу,
  • да пакрыцьця стратаў,
  • цялеснага пакараньня,
  • умоўнага асуджэньня,
  • выгнаньня,
  • сьмяротнага пакараньня (з дапамогай шыбеніцы),
  • сьмяротнага пакараньня праз чвартаваньне,
  • сьмяротнага пакараньня праз спаленьне.
• Рашэньні копнага суду абавязкова заносіліся ў актавыя кнігі земскіх альбо гродзкіх судоў, лічыліся канчатковымі й, як правіла, выконваліся адразу.

Гарачая капа

• Ня мела пэўнага месца збору, бо зьбіралася на месцы злачынства,
• зьбіралася гарачая капа з бліжэйшых суседзяў і пачынала гнаць сьлед, прасьледваньні злачынцы,
• калі ўдавалася злавіць злачынцу, то гэтая ж капа яго й судзіла,
• згодна з копным правам злачынец мог быць пакараны адразу, нават сьмерцю.

Пастановы копных судоў, як правіла, абскарджаньню не падлягалі й выконваліся адразу, але прысутныя возны альбо віж маглі затрымаць выкананьне.

Дзейнасьць копных судоў у Беларусі спынілася ў канцы 18 стагодзьдзя — пасьля далучэньня Беларусі да Расейскай імпэрыі й увядзеньня сыстэмы сельскага супольнага кіраваньня (сельскія таварыствы), якая не прадугледжвала права сялянаў на ажыцьцяўленьне судовых функцыяў. Копныя суды былі характэрнай зьявай у Беларусі й паўплывалі на фармаваньне своеасаблівых рысаў беларускага этнасу.

Месцы скліканьня капаў

Капы праводзіліся ў наступных месцах:

• Берасьцейскае ваяводзтва

• • урочышча Станавішча (на мяжы вёсак Шчытнага й Ятвязі)
  • урочышча ў Брода
  • урочышча Гарнанка
  • урочышча на Градах (на мяжы маёнткаў Зьдзітавецкага Карэнева й Сіхновіч)
  • урочышча ў Пезьнецкага Фалева маста
  • урочышча Перакопа, што на Кобрынскім і Гарадзецкім гасьцінцы
  • на Бальцэўскай і Смаленскай мяжы
  • у маёнтку Быковічах
  • у Белавескай Пушчы, над рэчкай Нарэўка
  • ля Наваселецкай царквы
  • урочышча за Гарбаней у Будах
  • на мяжы двух маёнткаў — вёскі Каменя й Каменя ля вёскі Шляхецкая
  • у вёсцы Варатынічы на мяжы маёнтку Шляхецкі Камень, над ракою Валака ля пераправы
  • на мяжы зямель Віленскага падкамор'я Чыжа й Шухціцкіх і княскіх земляў вёскі Патрык
  • Сехнеўская мяжа з Машковічамі
  • урочышча Скокі на Кавярдзяцкай мяжы
  • урочышча Муравая
  • маёнтак Астрамеч, у полі, на мяжы вёскі Астрамеч
  • пад Алізаравым Ставам

• Менскае ваяводзтва

• • урочышча за рэчкай Ушанка, на піўным месцы, на мяжы маёнткаў Грэбня й Віленскага біскупа
  • урочышча Дубок, на Прылепскай дарозе (з Менска ў Прылепы)
  • у маёнтку Гарэцкім (у бары)
  • на мяжы маёнткаў Зэбіна й Гатэя
  • на мяжы Лагойскай з Каладзежанамі
  • недалёка ад вёскі Драчкова ля возера, на мяжы Бакштанскай
  • ля вёскі Драчкова, над ракою Ожа
  • урочышча Праходы, каля маста, на мяжы Земерэцкай і Белічанскай земляў
  • на мяжы Рэваніцкай і Шыпянскай земляў
  • урочышча Акуліна, у бары на мяжы земляў Валчанскага й Заборскіх, недалёка ад дарогі, што вядзе ад вёскі Амлішава да вёскі Забор'я
  • насупраць вёскі Усяжы, на рацэ Усяжы
  • ля Чорнага Лесу на старой Барысаўскай дарозе
  • на зямлі Каладзейскай, на мяжы маёнткаў Селіцкага й Заазерскага
  • на дарозе з Лагойска да Каменя ля сяла Слагавоскае (урочышча Лужыцы)
  • на дарозе з Плешчаніцаў да Каменя
  • ля вёска Ільінскае, на рацэ Дрозд
  • на мяжы вёскі Пуцілаўка
  • у Андрыянаўцы, у Чэркаская зямлі

• Пінскі павет

• • урочышча Ліпкі, на мяжы вёсак Стахава й Плотніцы
  • на рацэ Ясельда ля Лагішынскага маста
  • на мяжы вёсак Купяціч і Высокае, пад Крыжам

• Слонімскі павет

• • урочышча Алешка, на мяжы Ласасенскай і Сялецкай пушчаў
  • у Петралеўскім маёнтку на дарозе з Слоніма да Харашэвічаў і да Дзераўное
  • у маёнтку Агнешычы
  • урочышча ля Грушавай гары, ля Курганаў па-за дваром Цівінскага
  • у Хадакоўскай пушчы, ля царквы сьвятога Юр'я ў Міхновічах
  • урочышча Кладавішча на Касьцянеўскай дарозе

• Троцкае ваяводзтва

• • у вёсцы Крываны (яго княскай міласьці Жыжморскай)
  • у мястэчку Еўе
  • у Чырвонай вёсцы пана Прэтоцкага
  • у Бэкштанах (вёска Паморцкага пана Кішчынам)
  • пры мураваны кляштары ў Старых Троках
  • у вёсцы Сорак Татараў
  • мястэчка Руднікі (мястэчка княскай міласьці)
  • у вёсцы Палукна над рэчкай Лукна - за мастом насупраць хаты Пятруся Кудры
  • у мястэчку Валькенікі ў Лепунах
  • у мястэчку Ганусішкі
  • на Аліцкім гасьцінцу ў карчмы пана Станіслава Шчасновіча Стравінскага па-над Стравою
  • у мястэчку Самілішкі
  • пад Дзержыковымі ліпамі ў Бірулішках
  • у вёсцы Навасады (вёска пана войскага Троцкага, пана Бальцэра Раецкага)

• Слуцкае княства

• • на мяжы вёсак Прошчыца, Грэжына, Кулікова ва ўрочышчы Гарычыва ў бару
  • у мяжы вёскі Ганежыч
  • у вёсцы Балотчыцы

Вядомыя крыніцы копнага права

Дзеля больш дасканалага вывучэньня копнага права трэба праглядзець наступныя крыніцы (з парады складальнікаў 18 тома Актаў выдадзеных Віленскай Археографічнай камісіяй)с:

• Гістарычнае дасьледваньне аб копе прафэсара Кіеўскага ўніверсітэта Іванішэва, пад назвай "О сельскихъ общинахъ Юго-Западной Руси", надрукаванай у "Русской Беседе" ад 1857 года
• Нарыс графа Еўстафія Тышкевіча аб археалагічных рэчах пад назвай: "Badania archeologiczne nad zabytkami przedmiotow sztuki i t.d. w dawney Litwie i Rusi Litewskiey, z tablicami rycin na kamieniu rznietemi. Wilno. 1850"
• Віленскі Археаграфічны Зборнік: т. 1. - ст. 129, 166, 220, 292; т. 3. - ст. 239; т. 6. - ст. 217
• Акты Віленская Археаграфічнай Камісіі: т. 6. - ст. 34, 41, 92; т. 13. - акт№5; т. 17. - ст. 11, 19, 39, 49, 82, 83, 163, 257, 258, 282, 317, 330, 390, 379
• Акты Віцебскага Цэнтральнага Архіва: т. 2. - ст. 338, 345, 350, 352
• Зборнік артыкулаў, што тлумачаць польскую справу ў дачыненьні Заходняй Расеі, пад аўтарствам С. Шолкавіча, вып. 2, ст. 109-131

Глядзіце таксама

• Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага
• Гаспадарскі суд
• Гродзкі суд
• Земскі суд
• Падкаморскі суд

Літаратура

• Юхо І. А. Крыніцы беларуска-літоўскага права. — Мн.: Беларусь, 1991. — 238 с.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя / Рэдкал. Шамякін І. П. (гал. рэд) і інш. — Мінск.: БелСЭ, 1989. — 575 с.
• Народная культура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік / Пад агул. рэд. Цітова В. С.; Маст. Бокі І. І., Жук У. М. — Мінск. Беларуская Энцыклапедыя, 2002. — 430 с.: іл. — ISBN 985-11-0249-0.
• Н. Иванишевъ. О древнихъ сельскихъ общинахъ въ Югозападной Россіи (рас.) — КІЕВЪ: В тип. Федорова и Мин., 1863.
• І. А. Юхо. Копныя суды старажытнай Беларусі // Юстиция Беларуси, №4 1999.
• Копныя суды ў Беларусі // Мікола Шкялёнак. Беларусь і суседзі: Гістарычныя нарысы. — Беласток: Беларускае Гістарычнае Таварыства, 2003. — 298 с. ISBN 83-915029-4-5.