Пермскія мовы

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
пермская моўная група
Народнасьць комі-зыране, комі-пермякі́, комі-язьвінцы, удмурты (уваходзяць у фіна-вугорскія народы)
Арэал Усходняя Эўропа, Прыўральле
Лінгвістычная клясыфікацыя уральскія мовы
Склад
Колькасьць носьбітаў Прыблізна 775 600 чалавек
Клясыфікацыя ўральскіх моваў паводле мапы Эўразіі:

     Юкагірскія

     Самадыйскія

     Вугорскія

     Фіна-волскія й пермскія

Пе́рмскія мовы — ґрупа роднасных моваў у складзе фіна-вугорскае галіны ўральскае моўнае сям’і, на якіх размаўляюць удмурты, комі-зыране, комі-пермякі і комі-язьвінцы. Распаўсюджаныя ў рэспубліцы Комі, Комі-Пярмяцкай акрузе, Удмуртыі, Пермскім краі і некаторых іншых навакольных суб’ектах Расейскае Фэдэрацыі.

Увогуле на пермскіх мовах размаўляе прыкладна 775 000 чалавек з агульнае колькасьці пермскіх народаў, якая прыкладна складае 1 055 000 чалавек[1][2][3].

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У канцы 3 тысячагодзьдзя да н. э. старажытная агульная фіна-вугорская мова падзялілася на дзьве галіны: правугорскую, якая стала продкам мансійскае, хантыйскае і вугорскае моваў, і фіна-пермскую, якая зараз зьяўляецца продкам саамскіх, прыбалтыйска-фінскіх, фіна-волскіх і пермскіх моваў.

Зь сярэдзіны 2 тысячагодзьдзя да н. э пачынаецца новы этап у гісторыі фармаваньня пермскіх моваў. У гэтыя часы зь фіна-пермскае моўнае супольнасьці выдзяляецца агульная пермская мова — мова, на якой размаўлялі пярмяне, продкі сучасных удмуртаў і комі. Носьбіты гэтае мовы пражывалі ў басэйне Вяткі і ў сярэднім і ніжнім цячэньнях Камы. Аб гэтым сьведчыць багатая гідранімія ў раёнах гэтых рэк, якая захавалася да нашых часоў[4].

Наступная гісторыя пярмянаў характарызуецца трапленьнем пярмянаў у розныя прыродныя і палітычныя ўмовы. Пад уплывам булгараў частка пярмянаў у пэрыяд з IV па VII ст. міґруе на паўночны ўсход у раёны сучаснае рэспублікі Комі[5]. Распад пермскае моўнае супольнасьці ўзмацняецца ў VII-VIII ст., калі паўднёвыя пярмяне (продкі ўдмуртаў) трапілі ў склад Волскае Булгарыі, у выніку чаго тагачасныя гаворкі паўднёвых пярмянаў зазналі на сабе вялікі ўплыў цюрскіх моваў.

Распад пермскае моўнае супольнасьці на агульную комі мову і старажытнаўдмурцкую мову прыпадае на IX[5]-XIII[6] стагодзьдзі.

Паводле меркаваньня вядомага і славутага фінавуграведа В. Лыткіна, агульная мова комі да падзяленьня на тры гаворкі праіснавала ўсяго прыкладна 1-2 стагодзьдзі (прыкладна на мяжы першага й другога тысячагодзьдзя). Першапачаткова мова комі падзялілася на дзьве гаворкі (комі-зыранская і комі-пярмяцкая): гэта было зьвязана зь міграцыяй зыранаў на поўнач. Падзяленьне мовы комі на комі-зыранскую і комі-пярмяцкую канчаткова адбылося прыкладна ў 14-15 ст. Комі-язьвінская гаворка як самастойная лінґвістычная адзінка канчаткова склалася значна пазьней у выніку ізаляцыі ўсходняе супольнасьці комі-пярмякаў расейскімі пасяленцамі.

Зазнала на сабе культурную асыміляцыю з боку расейцаў і комі-пярмяцкая супольнасьць комі-зюзьдзінцаў, якія пражываюць у Кіраўскай вобласьці. У сярэдзіне 20 ст. іх налічвалася прыкладна 7 000 чалавек, у 1970-ых — толькі 700. У нашыя часы комі-зюзьдзінцаў у Афанасьеўскім раёне вобласьці (традыцыйная тэрыторыя пражываньня зюзьдзінцаў) налічвалася толькі 318[7]. На думку В Лыткіна гаворка зюзьдзінцаз аймае сярэдняе палажэньне паміж зыранскай і пярмяцкай мовамі.

Клясыфікацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Пермскія мовы знаходзяцца ўнутры фіна-пермскае падгаліны фіна-вугорскае галіны ўральскіх моваў. Унутры пермскія мовы не падзяляюцца на якія-небудзь ґрупы.

Калі паказваць схематычна, то клясыфікацыя пермскіх моваў адносна ўральскіх выглядае наступным чынам.

Трэба памятаць, што часам тры комі мовы лічуць гаворкамі агульнае комі мовы. Існуюць таксама клясыфікацыі, паводле якіх комі-язьвінская мова лічыцца дыялектам комі-пярмяцкае мовы.

Асноўная характарыстыка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Пісьмовасьць[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Комі мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Да хрышчэньня ў хрысьціянства народам комі ўжываліся рунічныя знакі (г. зв. «пасы»), якія выразаліся на паляўнічых драўляных календарох і іншых прадмэтах хатняга быту. Хрысьціянскім місіянэрам Стэфанам Пермскім (які зьяўляўся комі па паходжаньні) у другой палове XIV ст. была створаная старажытнапермская пісьмовасьць (абур, анбур), якая выйшла з ужытку ў 17-18 ст.

У 17-18 ст. пачынае зьяўляецца кірылічная комі піьсмовасьць, якая існавала ў шматлікіх варыянтах. У 1917 годзе ўтварыліся дзьве новых літаратурных нормы мовы комі: комі-зыранская ды комі-пярмяцкая літаратурныя мовы. У 1920 г. зьяўляецца г. зв. «маладцоўскі альфабэт» (атрымаў назву па аўтару альфабэту Васілю Маладцову), таксама ўжываўся і фанэматычны альфабэт. У 1930 г. зьяўляецца комі альфабэт на аснове лацінскага альфабэту, але ў 1936 г. зноў быў вернуты альфабэт паводле аўтарства Маладцова. У 1938 г. альфабэт Маладцова быў заменены на альфабэт, які выкарыстоўваецца па цяперашні час: стандартныя 33 расейскія літары з даданьнем літараў «і», «ӧ» і некаторых дыґрафаў. У комі-язьвінскім альфабэце адстунічае літара «і» і дыґраф дз, але прысутнічаюць літары «ӱ», «ө», а таксама дыґраф дч.

Альфабэты комі-зыранаў і комі-пермякоў поўнасьцю аднолькавыя.

Альфабэт Маладцова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
А а Б б В в Г г Ԁ ԁ Ԃ ԃ Д д Е е
Ж ж Ԅ ԅ Ԇ ԇ И и Ј ј К к Л л Ԉ ԉ
М м Н н Ԋ ԋ О о П п Р р С с Ԍ ԍ
Т т Ԏ ԏ У у Ф ф Х х Ч ч Ш ш Щ щ
Ы ы
Сучасны комі альфабэт[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
А а Б б В в Г г Д д Е е Ё ё Ж ж
З з И и І і Й й К к Л л М м Н н
О о Ӧ ӧ П п Р р С с Т т У у Ф ф
Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь
Э э Ю ю Я я

Удмурцкая мова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Першыя запісы па-ўдмурцку датуюцца XVIII стагодзьдзем: гэта былі першыя спробы пасьлядоўнага фанэтычнага запісу ўдмурцкіх словаў і выразаў кірылічным альбо лацінскім альфабэтам, аднак у пазьнейшыя часы сыстэма запісу ўдмурцкае мовы амаль заўсёды базавалася на кірылічнай аснове. Прыкладна з другое паловы ХІХ ст. пачынаецца друк кнігаў па-ўдмурцку і зь 90-ых гадоў таго ж стагодзьдзя ўдмурцкая пісьмовасьць амаль канчаткова набывае сучасны выгляд. Сучасны ўдмурцкі альфабэт складаецца з традыцыйных 33 літараў расейскага альфабэту і 5 дадатковых літараў Ӝ ӝ, Ӟ ӟ, Ӥ ӥ, Ӧ ӧ, Ӵ ӵ, якія адлюстроўваюць спэцыфічныя ўдмурцкія гукі, не ўласьцівыя расейскай мове.

Сучасны ўдмурцкі альфабэт[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
А а Б б В в Г г Д д Е е Ё ё
Ж ж Ӝ ӝ З з Ӟ ӟ И и Ӥ ӥ Й й
К к Л л М м Н н О о Ӧ ӧ П п
Р р С с Т т У у Ф ф Х х Ц ц
Ч ч Ӵ ӵ Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь
Э э Ю ю Я я

Геаґрафія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прыблізная мапа тэрыторыяў пражываньня балцкіх, славянскіх і фіна-вугорскіх плямёнаў у сучаснай Расеі ў ІХ ст. Чырвоным уверсе абазначаная тэрыторыя племені пярмянаў.

На пермскіх мовах размаўляюць пераважна ў рэспубліцы Комі, Удмуртыі і Комі-Пярмяцкай акрузе Пермскага краю. Таксама асобныя ґрупы носьбітаў пражываюць і ў іншых рэґіёнах Расеі — кольскія комі на Кольскай паўвысьпе, комі-пермякі-зюзьдзінцы — ў Афанасьеўскім раёне Кіраўскае вобласьці, комі-язьвінцы — ў Краснавішэрскім раёне Пермскага краю. Адасобленыя ґрупы комі жывуць у Ханты-Мансійскай аўтаномнай акрузе — Югра, Цюменскай, Омскай і некаторых іншых абласьцёх.

Раней пярмяне займалі велізарныя па плошчы землі ў басэйнах Камы, Вычагды й Вяткі, але цяпер пермскамоўнае насельніцтва ў гэтых мясьцінах адсутнічае, саступіўшы на поўнач і ўсход пад напорам расейскіх пасяленцаў.

Грамадзкае жыцьцё[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Падручнік па комі-пярмяцкай мове для вучняў 7 і 8 клясаў

Некаторыя пермскія мовы маюць афіцыйны статус у асобных суб'ектах Расейскае Фэдэрацыі. Комі-зыранская мова паводле Канстытуцыі рэспублікі Комі мае афіцыйны статус нароўні з расейскай[8]. Удмурцкая мова мае афіцыйны статус нароўні з расейскай у рэспубліцы Ўдмуртыя[9]. Комі-пярмяцкая мова можа ўжывацца ў афіцыйных установах Комі-Пярмяцкае акругі разам зь дзяржаўнай расейскай.

Комі-язьвінская мова афіцыйнага статусу ня мае.

У некаторых клясах сярэдніх школ трох суб’ектаў вывучаюцца адпаведна комі-зыранская, удмурцкая ды комі-пярмяцкая мова. Існуюць тэлеперадачы па-комі-зыранску, комі-пярмяцку й удмурцку.

Выдаецца шэраг ґазэтаў і іншых друкаваных выданьнях на комі-зыранскай, комі-пярмяцкай і удмурцкай мове. У рэспубліцы Комі гэта ґазэты Коми му, Чужан кыв, Войвыв кодзув, Арт, Выль туйöд, Парма гор, ва Ўдмуртыі — Ошмес, Удмурт дунне.

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Пермскія мовысховішча мультымэдыйных матэрыялаў