Прыстаўкі эспэранта

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі

Эспэранта / граматыка / словаўтварэньне / прыстаўкі эспэранта


Прыстаўкі ў эспэранта служаць пашырэньню слоўніка. Напрыклад, амаль усе антонімы створаны пры дапамозе прыстаўкі mal-, а не з выкарыстаньнем новых каранёў.

bo[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прыстаўка bo- паказвае на роднасьць праз шлюб.

patrino = маці — bopatrino = цешча, сьвякруха
boedziĝi = брацца шлюбам з жонкай брата, які сканаў не пакінуўшы дзяцей

ĉef[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прыстаўка ĉef- абазначае найгалоўнейшы, найважнейшы.

episkopo = біскуп — ĉefepiskopo = арцыбіскуп
urbo = горад — ĉefurbo = сталіца, urbestro = галава горада, бурмістр
ĉefo = шэф, начальнік, галава

dis[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прыстаўка dis- паказвае на разьдзяленьне ці раз'яднаньне.

doni = даваць — disdoni = раздаваць
haki = рубіць — dishaki = разрубіць
volvi = згортваць, абгортваць — disvolvi = разгортваць, разьвіваць
disigi = раз'яднаць

ek[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прыстаўка ek- паказвае на пачатак, вокамгненасьць ці аднаразовасьць дзеяньня.

paroli = гаварыць — ekparoli = загаварыць
krii = крычаць — ekkrii = ускрыкнуць
vidi = бачыць — ekvidi = убачыць
ek! = ну до! давай! (заклік да пачатку дзеяньня ці працы)

eks[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прыстаўка eks- азначае экс-, былы, у адстаўцы.

ministro = міністар — eksministro = эксміністар
oficiro = афіцэр — eksoficiro = афіцэр у адстаўцы
edzo = муж — eksedzo = былы муж
porko = сьвіньня, парсюк — eksporko = бораў, кастрыраваны вяпрук
eksa = былы

ge[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прыстаўка ge- ўжываецца для паказу асоб абодвух палоў (і таму назоўнікі з гэтай прыстаўкай звычайна стаяць у множным ліку).

mastro = гаспадар — gemastroj = гаспадары (гаспадар і гаспадыня)
filo = дзіцё — gefiloj = дзеці (сын і дачка ці сыны і дачкі)
kolego = калега — gekolegoj = калегі
gepatra = бацькоўскі

mal[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прыстаўка mal- ўтварае антонім, слова з процілеглым значэньнем.

bona = добры — malbona = дрэнны
fermi = зачыняць — malfermi = адчыняць
amiko = сябра — malamiko = вораг
frue = рана — malfrue = позна
mala = супрацьлеглы

mis[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прыстаўка mis- паказвае на памылковасьць, хібнасьць.

skribi = пісаць — misskribo = апіска, абдрук
gluti = глытаць — misgluti = удавіцца, папярхнуцца
trafi = пацэліць — mistrafi = прамахнуцца
misa = памылковы

pra[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прыстаўка pra- паказвае на аддаленасьць у часе або па роднасьці.

avo = дзед — praavo = прадзед
knalo = выбух — la Praknalo = "Вялікі выбух" (падзея, зь якой пачалося існаваньне нашага Сусьвету)
homo = чалавек — prahomo = першабытны чалавек
praa = першабытны, дагістарычны

re[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прыстаўка re- абазначае паўторнае дзеяньне.

veni = прыходзіць — reveni = вяртацца
legi = чытаць — relegi = перачытваць
naskiĝo = народзіны — renaskiĝo = уваскрашэньне
ree = зноў

псэўда-прыстаўкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Некаторыя словы часам ужываюцца ў якасьці прыставак.

fi[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Выклічнік fi ужываецца для абазначэньня суб'ектыўнай непрыхільнасьці. (Гл. -aĉ-)

fiŝerco = непрыстойны жарт
fiherbo = пустазельле

fin[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Слова fino (канец) ужываецца для абазначэньня закончанага дзеяньня.

finlabori = дарабіць
finvenko = канчатковая перамога

kelk[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Слова kelke (некалькі) ужываецца зь лічэбнікамі для абазначэньня неадзачанага мноства.

kelkdek = колькідзесят (некалькі дзясяткаў)
dekkelk = наццаць (ад 11 да 19)

mem[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Займеньнік mem (сам) у якасьці прыстаўкі абазначае самастойна, без дапамогі і сябе, для сябе (Гл. sin-).

memlerninto = самавук
memkompreneble = само сабой зразумела
memofero = самаахваря
memmortigo = самазабойства

ne[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Слова ne (не) абазначае недастатковасьць, адсутнасьць.

negranda = невялікі (malgranda = дробны)
nejudo = гой, чалавек, які ня ёсьць жыд

sin[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Займеньнік sin (сябе) абазначае сябе самога (Гл. mem-).

sindefendo = (абараняць сябе) самаабарона
singarda = (берагчы сябе) асьцярожны

vic[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Слова vico (чарга, шэраг) ужываецца для абазначэньня намесьніка, ці сваяцтва праз паўторны шлюб.

vicprezidento = віцэ-прэзідэнт
vicpatrino = мачаха

vir[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Слова viro (мужчына) ужываецца для абазначэньня самца, мужчынскую асобу ці жывёлу. (Гл. -in-)

virbovo = бык
virprezidanto = прэзыдэнт (не прэзыдэнтка)

Прыназоўнікі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Многія прыназоўнікі таксама могуць ужывацца ў якасьці прыставак.

aldoni = дадаць
antaŭpago = перадаплата
enhavo = зьмест
interŝanĝi = абменьвацца
kromedzino = каханка
subaĉeti = падкупіць (фігуральны сэнс)
supersigno = дыякрытычны знак (над літарай)
transdoni = перадаць

Прыназоўнік el у якасьці прыстаўкі акрамя свайго нармальнага сэнсу (з, знутры: elkuri = выбегчы) можа азначаць і да канца, да гатоўнасьці.

ellerni = вывучыць
elkreski = вырасьці
elpensi = выдумаць

Прыстаўкі el- і fin- — спроба перадаць закончанае трываньне дзеясловаў.

У якасьці прыстаўкі прыназоўнік pri пазначае дзеяньне, неяк зьвязанае з асноўным сэнсам дзяслова. Звычайна перакладаецца прыстаўкаю аб-:

prilumi = асьвятляць
prirabi = абрабаваць
priserĉi = абшукаць