Урумская мова

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Урумская мова
урум тыль
Ужываецца ў ва Ўкраіне, у Грузіі
Рэгіён Усходняя Эўропа, Каўказ
Колькасьць карыстальнікаў
Клясыфікацыя Алтайская сям'я
  • Цюрская галіна
    • Кыпчацкая/агуская групы
      • Палавецка-кыпчацкая/турэцкая падгрупы
        • Урумская мова
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў
Рэгулюецца
Статус: 6b Пад пагрозай[d][2]
Пісьмо грэцкі альфабэт і кірыліца
Коды мовы
ISO 639-2(Т) uum
ISO 639-3 uum

Уру́мская мова (саманазва: урум тыль) — адна з моваў цюрскае моўнае сям’і, на якой размаўляюць некалькі тысячаў чалавек у некалькіх вёсках на паўднёвым усходзе Ўкраіны, а таксама ў дыяспары. Часта можа разглядацца як адны з дыялектаў крымскататарскае мовы. На мове размаўляюць грэкі-ўрумы — этнаграфічная група грэкаў, якія ў 1778 годзе былі пераселеныя ўрадам Расеі з Крыму на Паўночнае Прыазоўе. Першапачатковыя ўрумы пражывалі ў Турэччыне і з шэрагу гістарычных прычынаў страцілі грэцкую мову, перайшоўшы на маўленьне цюрскага паходжаньня.

Прадмова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Назва мовы ўтвораная ад кораню ўрум, які паходзіць ад слова Rûm (літаральна «Рым»), што зьяўлялася пазначэньнем Бізантыйскай імпэрыі ў мусульманскіх краінах. У сваю чаргу, у Асманскай імпэрыі слова было засвоенае для апісаньня ўсіх не-мусульманскіх народаў краіны. Слова ўзьнікла як вынік зьяўленьня пратэтычнага галоснага гуку перад зычным /ɾ/, які ў пачатку словаў ня быў уласьцівы цюрскім мовам.

Выкарыстаньне тэрміну ўрум у ягоным старым значэньні прыводзіла да блытанінаў, паколькі гэтым тэрмінам акрэсьлівалася таксама большая частка цюркамоўных грэкаў. Роднасная паходжаньнем і мовай грамада грэкаў дагэтуль пражывае ў Грузіі, якую ня варта блытаць з урумамі Ўкраіны[3]. Асноўны сучасны арэал мовы распасьцёрты па некалькіх паселішчах урумаў у Данецкай і Запароскай вобласьцях, носьбіты таксама пражываюць у Грэцыі ды Грузіі. Лінгвістычны партал Ethnologue ацэньвае колькасьць носьбітаў урумскае мовы ў 192 700 чалавек[3].

Клясыфікацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Продкам урумскае мовы зьяўляецца палавецкая мова, таксама мова блізкая крымскататарскай, дыялектам якой урумская мова можа разглядацца некаторымі лінгвістамі.

Урумская мова распадаецца на чатыры дыялектныя групы, пры гэтым у клясыфікацыйным дачыненьні яны досыць неаднародныя з прычыны таго, што гэтыя дыялекты ў рознай ступені спалучаюць рысы адразу дзьвюх групаў цюрскае галіны — кыпчацкай і агускай[4]. Імаверна, урумская мова ўзьнікла на грунце мовы полаўцаў (куманаў, кыпчакоў) — асноўнага ядра хаўрусу плямёнаў, які зьявіўся ва Ўсходняй Эўропе ў сярэдзіне Х ст. і заняў агромністую тэрыторыю на ўсходзе (Дэшт-і-Кыпчак) і на захадзе (прычарнаморскія стэпы, а пазьней — Крым і частку Балканскага паўвостраву).

Да кыпчацка-палавецкіх дыялектаў адносяцца гаворкі сёлаў Вялікая Навасёлка, Старабешава, Мангуш; кыпчацка-агускіх — Стары Керменчык, Багатыр, Улаклы; агуска-кыпчацкіх — Карань, Стараласла, Камара, Гурджы; агускіх — гарадоў Марыюпаль і Стары Крым, сяла Каракуба.

Лінгвістычныя рысы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Фанэтыка, фаналёгія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • Зычныя:

Ніжэй прыведзены гукавы лад зычных ва ўрумскай мове. Адметнай рысай зьяўляецца існаваньне зычных, якія сустракаюцца толькі ў запазычаньнях, асабліва грэцкага паходжаньня.

  Лябіяльныя Зубныя Альвэалярныя Постальвэалярныя Палятальныя Вэлярныя Глётальныя
Выбухныя p b t d c ɟ k ɡ    
Афрыкаты         ts¹              
Фрыкатывы f v θ ð ² s z ʃ ʒ     x ɣ h  
Насавыя m n             ŋ    
Аднаўдарныя     ɾ                    
Лятэральныя     l                    
Апраксыманты                 j        
  • /ts/ сустракаецца толькі ў запазычанай лексыцы, /θ/ ды /ð/ — у запазычанай лексыцы грэцкага паходжаньня.

Пісьмовасьць[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Як вядома, на ўрумскай мове існавала пэўная колькасьць рукапісных тэкстаў, якія запісваліся грэцкім альфабэтам.

У пэрыяд між 1927 і 1937 гадамі ў рамках лацінізацыі моваў малых народаў СССР у пісьмовасьці стаў выкарыстоўвацца г.зв. яналіф — уніфікаваны лацінскі альфабэт для ўсіх цюрскіх моваў Савецкага Саюзу, але пасьля гэтага пэрыяду пісьмовасьць на мове заняпала. Тым ня менш, новы альфабэт пасьпеў быць выкарыстаным у тагачасных мясцовых школах, вядома пра існаваньне лемантару гэтым альфабэтам.

У 2008 годзе ў Кіеве быў апублікаваны кірылічны альфабэт для ўрумскае мовы. Альфабэт утрымлівае некаторыя літары для галосных з дыякрытычнымі знакамі ўверсе, якія выкарыстоўваюцца для спэцыфічных цюрскіх гукаў і сустракаюцца ў іншых цюрскіх альфабэтах, а таксама літару Ґґ, што збліжае альфабэт з украінскім[5].

А а Б б В в Г г Ґ ґ Д д Д' д' Дж дж
Е е З з И и Й й К к Л л М м Н н
О о Ӧ ӧ П п Р р С с Т т Т' т' У у
Ӱ ӱ Ф ф Х х Ч ч Ш ш Ы ы Э э

Цюрколяг Аляксандар Гаркавец выкарыстоўвае ўласную сыстэму запісу ўрумскае мовы[4].

А а Б б В в Г г Ғ ғ Д д (Δ δ) Д′ д′
(Ђ ђ) Е е Ж ж Җ җ З з И и Й й К к
Л л М м Н н Ң ң О о Ӧ ӧ П п Р р
С с Т т Т′ т′ (Ћ ћ) У у Ӱ ӱ Υ υ Ф ф
Х х Һ һ Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы
Ь ь Э э Ю ю Я я Ѳ ѳ

Гісторыя дасьледаваньняў[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Публікацыяў на ўрумскай мове, а таксама працаў, прысьвечаных ёй, на цяперашні час мала. Існуе апісаньне лексыкі мовы, а таксама агульнае апісаньне ўласьцівасьцяў мовы[6][7]. Для каўкаскіх дыялектаў мовы сабраная праектная дакумэнтацыя, якая ўключае слоўнік, збор граматычных канструкцыяў у сказе і корпус тэкстаў[8][9][10]. Сайт праекту дадаткова публікуе зьвесткі пра мову й ейную гісторыю.

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ https://www.ethnologue.com/language/uum/24
  2. ^ Ethnologue (анг.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 2022. — ISSN 1946-9675
  3. ^ а б Urum | Ethnologue (анг.)
  4. ^ а б Гаркавець О. М. Урумський словник. — Алмати: Баур, 2000. — 632 с.
  5. ^ Смолина М. Урумский язык. Урум дили (приазовский вариант). — К.: Бланк-Пресс, 2008.
  6. ^ Podolsky, Baruch. A Tatar — English Glossary. — Wiesbaden: Harrassowitz, 1985. — ISBN 3-447-00299-9
  7. ^ Podolsky, Baruch. 2 // Notes on the Urum Language. — Mediterranean Language Review. — 1986. — С. 99-112.
  8. ^ Skopeteas, Moisidi, Sella-Mazi; Yordanoglu. Urum basic lexicon. — Ms.: University of Bielefeld, 2010.
  9. ^ Verhoeven, Moisidi; Yordanoglu. Urum basic grammatical structures. — Ms.: University of Bremen, 2010.
  10. ^ Skopeteas, Moisidi. Urum text collection. — Ms.: University of Bielefeld, 2010.

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]