Пракрыт

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Пракрыт
Ужываецца ў сучаснай Індыі
Рэгіён паўночны Індастан
Клясыфікацыя Індаэўрапейская сям'я
Афіцыйны статус
Афіцыйная мова ў
Дапаможная мова ў
Коды мовы
ISO 639-1
ISO 639-2(Б) pra
ISO 639-2(Т) pra

Пракры́т (або мн. л. пракры́ты; санскр. प्राकृत, трансьл. prākṛta) — абагульненая назва для аднаго або некалькіх сярэднеіндыйскіх размоўных дыялектаў, якія паходзяць ад пэўных дыялектаў старажытнаіндыйскіх моваў, у прыватнасьці, з санскрыту[1][2].

Клясыфікацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Разам зь іншымі мовамі, зь якімі пракрыты маюць храналягічныя й блізкія этымалягічныя сувязі (старажытнаіндыйскія, новаіндыйскія і г.д.), пракрыты адносяцца да індаарыйскай групы індаіранскае галіны, якая ўваходзіць у індаэўрапейскую сям’ю моваў.

Мова ардгамагадгі, старажытная форма сучаснай мовы магадгі, якая гістарычна выкарыстоўвалася ў літургічных тэкстах джайнізму, можа лічыцца асноўнай формай пракрыту, у той час як іншыя — яе дыялектамі або варыянтамі. Граматычнае апісаньне мовы аўтарства тагачасных індыйскіх мовазнаўцаў упершыню было складзена менавіта для ардгамагадгі, граматыкі іншых формаў пракрыту складаліся з улікам ардгамагадгі. Мова палі, літургічная мова тгеравады, як правіла, разглядаецца асобна. Гэта тлумачыцца пунктам гледжаньня тагачасных індыйскіх мовазнаўцаў, якія не разглядалі палі ў рамках пракрыту з прычыны рэлігійных супярэчнасьцяў. Іншыя пракрыты маюць толькі гістарычныя сьведчаньні, пра іх носьбітаў вядома мала або невядома ўвогуле (напрыклад, пайшачы). Некаторыя пракрыты могуць лічыцца ізаляванымі, як то нія — зьмяшаны паўночна-заходні пракрыт справаводзтва Ўсходняга Туркестану.

Некаторая частка сучасных лінгвістаў прытрымліваецца падобнага варыянту клясыфікацыі, уключаючы сярэднеіндыйскія мовы ў панятак пракрыты, што супрацьпастаўляецца пунктам гледжаньня, паводле якіх падкрэсьліваецца адасобленае разьвіцьцё гэтых ідыёмаў, аддзеленых ад санскрыту фактарамі кастаў, рэлігіі або геаграфічных чыньнікаў[3]. Тым ня менш, гістарычна назіралася ўзаемадзеяньне санскрыту й пракрытаў, што спрычынілася да «спрашчэньня» санскрыту для простых слаёў насельніцтва шляхам уплыву пракрытаў і, у сваю чаргу, пранікненьня рысаў санскрыту ў пракрыты[4].

Тэрміналёгія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Тэрмін пракрыт зьяўляецца засвоенай лексэмай індаарыйскага паходжаньня і ў літаральным перакладзе мае значэньне простага, народнага маўленьня, супрацьпастаўляючыся літаратурна й рэлігійна ўнармаванаму санскрыту. Акрамя таго, пад словам таксама можа мецца на ўвазе панятак прадмета, які мае натуральнае паходжаньне. Паводле слоўніка брытанскага індоляга й санскрытоляга М. Манье-Ўільямса найбольш частае значэньне слова prakṛta, ад якога ўтворанае беларускае «пракрыт» — «першапачатковы, натуральны, звыклы», што паходзіць, у сваю чаргу, ад prakṛti, «першасная, натуральная, першапачатковая форма чаго-небудзь; рабіць, ставіць напачатку», што супрацьпастаўляецца слову saṃskṛta, «вытанчаны». Традыцыйна пракрыты разглядаліся як больш старажытныя формы ў параўнаньні з санскрытам, аднак зьвесткі індаэўрапэістыкі адносна санскрыту й вэдыйскай мовы сьведчаць пра прыналежнасьць санскрыту да старэйшых этапаў храналягічнага разьвіцьця індаарыйскіх моваў і большую блізкасьць гэтае мовы да рэканструяванае праіндаэўрапейскае мовы, ніж пракрытаў.

Лінгвістычная тэрміналёгія тэрміну пракрыты ў цяперашні час хістаецца. Так, пад гэтым тэрмінам могуць разумець мовы выключна джайнійскіх тэкстаў або ўключаюць у гэты пералік іншыя мовы, напрыклад, палі.

Сучасныя індаарыйскія мовы поўначы Індыі паходзяць ад пракрытаў. Прамежкавай стадыяй між пракрытамі і сучаснымі індаарыйскімі мовамі сталі апабгранша — асобныя ідыёмы, якія эвалюцыянавалі зь сярэднеіндыйскіх моваў і пазьней разьвіліся ў сучасныя індаарыйскія [індыйскія] мовы.

Пад тэрмінам драматургічныя пракрыты ў літаратуры вядомыя пісьмовыя варыянты мовы, якія выкарыстоўваліся ў якасьці моваў пэўнай тагачаснай літаратуры. Ніводны падобны варыянт не вядомы ў гісторыі ў ролі размоўнае мовы, але некаторыя зь іх набылі падобныя функцыі пасьля заняпаду санскрыту[5]. Пад гэтым тэрмінам часьцей за ўсё згадваюцца такія ідыёмы, як шаўрасэні, магадгі й магараштры. Менш вядомымі зьяўляюцца аванці, прасія, баглікі, даксынат’я, сакары, кандалі, сабары, абгіры, драмілі й одры. Кожны з падобных пракрытаў меў выразную герархію ў адпаведнай літаратуры: напрыклад, аванці вядомая як мова пэрсанажаў-ашуканцаў, драмілі — лясных насельнікаў і да т.п.[6] Асаблівую гістарычную ролю мае магараштры (паводле некаторых лінгвістаў — продак сучаснай мовы маратгі), у якой цягам часу адбылося адхіленьне ад традыцыйных граматычных мадэляў санскрыту з мэтаю атрыманьня мажлівасьці шырэйшага выкарыстаньня разнастайных паэтычных стыляў. Новыя ўласьцівасьці граматычнага ладу, сярод іншага, пашырылі мажлівасьці супрацьпастаўленьня ў мове даўжыні галосных[7].

Пісьмовасьць[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вядомыя надпісы на пракрытах выкананыя, між іншым, пісьмом брагмі (дало пачатак большай частцы сучасных індыйскіх пісьмовасьцяў), а таксама ягонымі позьнімі відамі — начары, тэлінга (цэнтральная Індыя), кгароштгі (паўночна-заходняя, цэнтральная Азія).

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Сур'япраджнаптысутра — астранамічная праца, якая датуецца ІІІ або IV ст. да н.э., складзеная пісьмом дэванагары на джайнійскім пракрыце каля 1500 г.

У сярэднеіндыйскім пэрыядзе адрозьніваюць тры стадыі разьвіцьця пракрытаў: раньняя (палі, раньняя пайшачы, асобныя эпіграфічныя тэксты), сярэдняя (літаратурныя пракрыты: шаўрасэні — паўночна-заходняя Індыя, магадгі — усходняя, магараштры — цэнтральная; джайнійскія пракрыты: ардгамагадгі, джайн-магараштры, джайн-шаўрасэні — граматычна менш унармаваныя й бліжэйшыя да размоўных мясцовых моваў; надпісы I—IV стагодзьдзяў да н.э., пайшачы й чуліка-пайшачы) і позьняя (апабгранша, гл. ніжэй).

Першапачаткова пракрыты былі размоўнымі дыялектамі, якія пазьней зьведалі літаратурную апрацоўку. Як лічыцца, упершыню пракрыты сталі літаратурнымі мовамі пры заступніцтве старажытных індыйскіх цароў, што, аднак, у тыя часы было расцэнена з адмоўнага боку. Найстаражытным з захаваных узорам выкарыстаньня пракрытаў зьяўляецца звод надпісаў імпэратара Ашокі, які кіраваў прыкладна ў сярэдзіне ІІІ ст. да н.э. Пазьней пракрыты вядомыя ў літаратурным выкарыстаньні ў выглядзе будыйскіх і джайнійскіх рэлігійных тэкстаў (палійскі канон тгеравады, тэксты джайнізму), эпасаў і працаў тагачасных індыйскіх мовазнаўцаў[8]. Кожны з пракрытаў паасобку зьвязаны з пэўнай дынастыяй, рэлігійнай і літаратурнай традыцыяй ды рэгіёнам Індастану, што робіць пракрыты своеасаблівымі ўзорамі літаратурных эпох Індыі й Нэпалу.

Лінгвістычныя рысы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Дыялекталёгія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Дыялектныя адрозьненьні між асобнымі пракрытамі выяўляюцца ў выглядзе фанэтычных і марфаналягічных асаблівасьцяў. Пракрыты маюць шэраг характэрных рысаў, якія адрозьніваюць іх ад санскрыту. Сярод пракрытаў можна вылучыць палі, які даволі выразна супрацьпастаўлены іншым пракрытам.

Марфалёгія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Марфалёгія пракрытаў характарызуецца шэрагам агульных асаблівасьцяў, сярод якіх страта сынтэтызму; тэндэнцыя да ўніфікацыі тыпаў асноваў імя й дзеяслову (выявілася ў абагульненьні ўсіх тыпаў да асноваў на галосны і разбурэньні адзінае дзеяслоўнае сыстэмы ў выніку страты асабістых формаў прэтэрыту ў большасьці пракрытаў, іх функцыі сталі выконваць дзеепрыслоўі); неадрозьненьне актыўнага ды мэдыяльнага ладаў; страта парнага ліку; супадзеньне раду склонавых формаў; узмацненьне ўплыву займеннае парадыгмы на іменную.

Фаналёгія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У фаналёгіі пракрытам уласьцівыя перадусім адсутнасьць складовых санантаў і дыфтонгаў, тэндэнцыя да адкрытага складу, строгія абмежаваньні зычных спалучэньняў (дапушчальныя падвоеныя зычныя, група з гамарганных насавога й змычнага й інш.), зьмена адзіночных зычных у інтэрвакальным становішчы (паслабленьне або зьнікненьне як у магараштры), залежнасьць колькаснае характарыстыкі галоснага ў складзе ад закону дзьвюх мораў.

Граматыка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Адрознымі рысамі пракрытаў у іх граматычным ладзе сталі тэндэнцыя да аналітызму (гл. вышэй), якая праяўлялася ў шырокім прымяненьні дапаможных словаў для ўдакладненьня склонавых значэньняў, у спалучэньнях дзеепрыслоўяў з дапаможнымі дзеясловамі; ужываньне пры пераходным дзеяслове ў мінулым часе канструкцыі, пасіўнай паводле формы і актыўнай паводле значэньня, пры гэтым дзеепрыслоўе выражала від, род, але не выражала асобу.

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ Daniels, ст. 377
  2. ^ Woolner, Alfred C. Introduction to Prakrit. — Delhi: Motilal Banarsidass Publ, 1928. — С. 3. — 235 с. — ISBN 9788120801899
  3. ^ Deshpande, ст. 33
  4. ^ Deshpande, ст. 35
  5. ^ Woolner, ст. v
  6. ^ Banerjee, стст. 19-21
  7. ^ Deshpande, стст. 36-37
  8. ^ Woolner, Alfred C. Introduction to Prakrit. — 2 ed. — Delhi: Motilal Banarsidass, 1928. — С. 1-2. — ISBN 978-81-208-0189-9

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • National Institute of Prakrit Study And Research. Shravanabelagola Karnataka, India
  • Banerjee, Satya Ranjan. The Eastern School of Prakrit Grammarians : a linguistic study. — Calcutta: Vidyasagar Pustak Mandir, 1977.
  • Daniels, Peter T. The World's Writing Systems. — USA: Oxford University Press, 1996.
  • Deshpande, Madhav. Sanskrit & Prakrit, sociolinguistic issues. — Delhi: Motilal Banarsidass, 1993.
  • Pischel, R. Grammar of the Prakrit Languages. — New York: Motilal Books, 1999.
  • Woolner, Alfred C. Introduction to Prakrit. — 2nd Edition. — Lahore, Delhi: Punjab University, Motilal Banarsidass, 1938, 1999.
  • Вертоградова В. В. Пракриты. — М.: 1978.
  • Вертоградова В. В. Пракриты / Отв. ред. Т. Я. Елизаренкова. — М.: Издат. фирма «Вост. лит.» РАН, 2002. — 104 с. — (Языки народов Азии и Африки). — ISBN 5-02-018353-9