Няроднасьць
Няро́днасьць[a][b], таксама жу́даснае, жу́дасьць (ням. Unheimlichkeit) — псыхалягічны тэрмін, паводле якога, жудасьць уласьціва не чамусьці чужароднаму, а таму, з чым мы добра знаёмыя[1]. Гэты тэрмін выкарыстоўваецца для апісаньня выпадкаў, калі знаёмая рэч ці падзея сустракаюцца ў трывожным, жудасным альбо табуяваным кантэксьце[2][3].
Першым канцэпцыю няроднасьці выклаў Эрнст Ентш. Тэрмін быў разгорнуты аўстрыйскім псыхааналітыкам Зыгмундам Фройдам ў артыкуле «Unheimlichkeit» (1919 год), у якім ён дасьледуе жудаснасьць лялек і васковых фігур[4]. Для Фройда няроднае знаходзіцца ў незвычайнасьці звычайнага[3]. Пашыраючы гэтую ідэю, псыхааналітычны тэарэтык Жак Лякан пісаў, што жудаснае ставіць нас
у поле, дзе мы ня ведаем, як адрозьніць дрэннае й добрае, задавальненьне ад незадавальненьня,
што прыводзіць да неаслабнай трывогі, якая паказвае на Рэальнае[5]. З тых часоў канцэпцыя была падхоплена рознымі мысьлярамі й тэарэтыкамі, такімі як робататэхнік Масахіра Мора[6] й Юліяй Крысьцевай[7].
Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Нямецкі ідэалізм[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Філёзаф Ф. В. Ё. Шэлінг падняў пытаньне аб жудасным у сваёй позьняй «Філязофіі міталёгіі» 1837 году, пастулюючы, што гамэраўская яснасьць была пабудавана на папярэднім падаўленьні жудаснага[8].
У рукапісе «Воля да ўлады» нямецкі філёзаф Фрыдрых Ніцшэ называе нігілізм «самым жудасным з усіх гасьцяў», а раней у «Аб генэалёгіі маралі» ён сьцьвярджае, што менавіта «воля да праўды» разбурыла мэтафізыку, якая ляжыць у аснове каштоўнасьці заходняй культуры. Такім чынам, ён выдумляе фразу «эўрапейскі нігілізм», каб апісаць стан, які пакутуе ад тых ідэалаў Асьветніцтва, якія, здавалася б, маюць моцныя каштоўнасьці, але самі сябе падрываюць.
Эрнст Ентш[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Упершыню псыхалягічна жудаснае дасьледаваў Эрнст Ентш у эсэ «Пра псыхалёгію жудаснага» 1906 году. Ентш вызначае жудаснае як: прадукт «…інтэлектуальнай нявызначанасьці; так што жудаснае заўсёды будзе, так бы мовіць, чымсьці, да чаго чалавек не ведае дарогі. Чым лепш чалавек арыентуецца ў сваім асяродзьдзі, тым зь меншай гатоўнасьцю ён атрымае ўражаньне чагосьці дзіўнага ў дачыненьні да абʼектаў і падзеяў у ім…»[4]. Ён пашырае яго выкарыстаньне ў мастацкай літаратуры[4]:
Пры апавяданьні гісторыі адзін з самых пасьпяховых прыёмаў для лёгкага стварэньня жудасных эфэктаў — пакінуць чытача ў нявызначанасьці, ці зьяўляецца асобная фігура ў гісторыі чалавекам ці машынай, і зрабіць гэта такім чынам, каб яго ўвага не была сканцэнтравана непасрэдна на яго няўпэўненасьць, так што ён ня можа прымусіць сябе паглыбіцца ў гэтую справу й высьветліць гэта неадкладна.
— Эрнст Ентш , Пра псыхалёгію жудаснага.
Зыгмунд Фройд[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Пазьней канцэпцыя няроднасьці была распрацавана й разьвіта Зыгмундам Фройдам у ягонам эсэ 1919 году «Das Unheimliche», якое таксама абапіраецца на працы Гофмана (якога Фройд называе «непераўзыдзеным майстрам няроднасьці ў літаратуры»). Тым ня менш, ён крытыкуе веру Ентша ў тое, што Алімпія зьяўляецца цэнтральным жудасным элемэнтам у гісторыі («Der Sandmann»):
Я не магу ўявіць — і я спадзяюся, што большасьць чытачоў гэтай гісторыі са мной пагодзяцца — што тэма лялькі Алімпіі, якая, здаецца, жывая істота, у любым выпадку зьяўляецца адзіным ці нават найважнейшым элемэнтам, які павінен несьці адказнасьць за беспрэцэдэнтную атмасфэру жудаснасьці, выкліканую гісторыяй.
— Зыгмунд Фройд , Der Sandmann.
Замест гэтага Фройд абапіраецца на зусім іншы элемэнт гісторыі, а менавіта на «ідэю быць пазбаўленым вачэй», як на «больш яркім прыкладзе жудаснасьці» ў казцы. Ён засяроджваецца на вачох і іхнім падабенстве з трывогай мужчынскай кастрацыі ў астатняй частцы свайго эсэ й на тым, як гэтая трывога можа прывесьці да таго, што мужчынская аўдыторыя адчуе жудаснае пачуцьцё з-за таго, што іх пазбаўляюць мужнасьці, што ілюструецца Фройдам як цэнтральная прычыная мужчынскага страху.
У астатняй частцы эсэ Фройд вызначае жудасныя эфэкты, якія ўзьнікаюць у выніку выпадкаў «паўтарэньня аднаго й таго ж», зьвязваючы гэтую канцэпцыю з паняцьцем прымусу да паўтарэньня[9]. Ён уключае выпадкі, калі чалавек губляецца й выпадкова вяртаецца па сваім шляху, а таксама выпадкі, калі выпадковыя лічбы паўтараюцца, здавалася б, са значным сэнсам (тут можна сказаць, што Фройд прадвызначае канцэпцыю, якую Юнг пазьней назаве сынхроннасьцю). Ён таксама абмяркоўвае жудасную прыроду канцэпцыі «двайніка» Ота Ранка.
Сэнс паняцьця[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Паняцьце «няроднае» стаіць на скрыжаваньні псыхааналізу й эстэтыкі. У сваёй працы Фройд адзначае, што эстэтыка з больш вялікім жаданьнем займаецца развагамі аб велічным і прыгожым, чым аб злавесным і агідным. Відавочна, што Фройд выпусьціў з поля зроку кантаўскае паняцьце «ўзьнёслае», якое калі й не зьяўляецца прамым аналягам фройдаўскага «няроднага», то, прынамсі, знаходзіцца зь ім у дыялектычных адносінах.
У сваім артыкуле Фройд прыводзіць цытату Фрыдрыха Шэлінга:
Жудаснае — тое, што павінна было б быць схаваным, але выявіла сябе.
Няроднасьць паводле Фройда[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Жывое мае прыкметы нежывога ці наадварот. Галоўнае — мы ня можам сьцьвярджаць дакладна[4].
Ентш вылучае цудоўны выпадак «сумненьня ў адушаўлёнасьці ўяўнай жывой істоты, і наадварот: ці не адушаўлёная ці выпадкова зьнежывелая рэч» і пры гэтым спасылаецца на ўражаньне ад васковых фігур, па-майстэрску вырабленых лялек і машын.
Ненаўмыснае паўтарэньне[4]
Напрыклад, калі блукаюць у дрымучым лесе, скажам, ахутаным туманам, і ўсё ж, нягледзячы на ўсе намаганьні знайсьці прыкметную ці знаёмую дарогу, вяртаюцца паўторна да аднаго й таго ж, адзначанаму пэўнымі прыкметамі места.
Прадчуваньне, якое збываецца, збольшага самавыканальнае прароцтва, элемэнты магічнага мысьленьня, усё гэта Фройд называе[4]:
усеўладзьдзе думак.
Звыклы парадак рэчаў, які ідзе ня так, як заведзена[4].
Зараз неабходна толькі некалькі дадаткаў, бо разам з анімізмам, магіяй і вядзьмарствам, усеўладзьдзем думак, стаўленьнем да сьмерці, ненаўмысным паўтарэньнем і комплексам кастрацыі мы ладна вычарпалі абʼём фактараў, якія ператвараюць жахлівае ў жудаснае. […] Адарваныя чэлесы, адсечаная галава, аддзеленая ад пляча рука, як у казках Хаўфа, ногі, якія танцуюць самі па сабе, як у згаданай кнізе А. Шэфера, утрымоўваюць у сабе нешта надзвычай жудаснае, асабліва калі ім, як у апошнім. прыкладзе, яшчэ надаецца самастойная дзейнасьць. Мы ўжо ведаем, што гэтая жудасьць паходзіць са збліжэньня з комплексам кастрацыі.
Этымалёгія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Перакласьці нямецкае Unheimlichkeit на беларускую мову даволі складана. Яно складаецца з:
- адмоўнага un;
- кораня heim (корань слова, які азначае блізкае, роднае);
- суфіксу keit.
З гэтых частак можна скласьці слова, якое абазначае штосьці ня блізкае, ня роднае, пры тым гэтае слова павінна быць назоўнікам (з-за суфіксу keit).
Найбольш дакладны пераклад — няроднасьць. Таксама ўжываецца слова жудасьць, аднак яно не перадае канцэпцыю чагосьці «роднага» з адмаўленьнем.
Заўвагі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- ^ Аб перакладзе нямецкага слова Unheimlichkeit гл. разьдзел Этымалёгія.
- ^ Тут маецца на ўвазе не адмаўленьне роднасьці як пачуцьця блізкасьці, сваяцтва, а адмаўленьне наяўнасьці ў прадмета / зьявы звычных якасьцяў.
Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- ^ Royle, старонка 1. (анг.)
- ^ Royle, старонка 7. (анг.)
- ^ а б D. Bate, Photography and Surrealism (2004) pp. 39-40. (анг.)
- ^ а б в г д е ё Зыгмунд Фройд «Няроднасьць» // Архівавана з арыгіналу.
- ^ Lacan, Jacques (2005). O Seminário, livro 10: A Angústia. Jorge Zahar Editor.
- ^ Mori, M. (2012). Translated by MacDorman, K. F.; Kageki, Norri. «The Uncanny Valley». IEEE Robotics and Automation. 19 (2): 98-100. doi:10.1109/MRA.2012.2192811.
- ^ Classic Readings on Monster Theory. — P. 91–100. — DOI:10.1017/9781942401209.008
- ^ A. Vidler, The Architectural Uncanny (1993) p. 26 (анг.)
- ^ N. Royle, The Uncanny (2003) p. 90
Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- Royle, Nicholas The Uncanny. — Manchester University Press, 2003. — ISBN 978-0-7190-5561-4