Гражына (паэма)

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Гражына (неадназначнасьць).
Гражына
Grażyna. Powieść litewska
Помнік Гражыне ў Кракаве
Жанр: эпічная паэма
Аўтар: Адам Міцкевіч
Мова арыгіналу: польская
Год напісаньня: 1821-1823
Публікацыя: 1823
Выдавецтва: Юзэф Завадзкі
Электронная вэрсія
Вікікрыніцы зьмяшчаюць поўны тэкст гэтага твору
Малады Адам Міцкевіч
«…Цэлы дзень конна, увечары конская грыва — Падушка мая, пры ёй ноч выстаю…»
«…Заржалі коні, загрымелі падковы, Тры рыцары скачуць уздоўж даліны…»
«…Хто? — крычыць князь, сарваўся з пасьцелі, Хто? — „Я“ адкажа, знаны голас нянавісьці…»

«Гражы́на» (па-польску: Grażyna. Powieść litewska, па-летувіску: Gražina. Lietuvių sakmė) — клясыцысцкая[1][2][3] эпічная паэма Адама Міцкевіча, упершыню выдадзеня ў другім томе Паэзіяў (па-польску: Poezyj) у 1823 годзе; часьцяком твор азначаецца таксама як вершаваны раман[3].

Паэму «Гражыну» Адам Міцкевіч пачаў пісаць падчас побыту ў сядзібе Храптовічаў у Шчорсах[4].

Фабула «Гражыны», з пункту гледжаньня тэматыкі й гістарычных рэаліяў, роднасная Конраду Валенроду, выдадзенаму на пяць гадоў пазьней. Твор заснаваны на матыве, узятым зь «Іліяды» Гамэра: Ахілес — прататып раззлаванага Літавора, а Гражына — Патроклёса. Тэмай твора зьяўляецца мужны ўчынак «жанчыны абаяльнасьцю, героем духам»[5], зроблены на імя перавагі агульнага над індывідуальным[1], і трагічная гісторыя шлюбу Гражыны й Літавора. Гражына таксама закранае праблему «памяці пра мінуўшчыны й традыцыі»[1], якая набліжае раман да другой часткі «Дзядоў»[1].

Стварэньне «Гражыны» непасрэдна зьвязанае з ростам папулярнасьці эпасаў у стылі Таркваты Тасы[6] ў першай палове XIX стагодзьдзя і з дбайным вывучэньнем аўтарам звычаяў і традыцыяў паганскай Літвы (асабліва яго роднага Наваградку)[1], што робіць твор своеасаблівай «археалягічнай паэмай»[1]. Больш за тое, форма твора стылізаваная на манэр старапольскае мовы.

Гражына і зьместам, і формай, якая нагадвае XVI стагодзьдзе, становіцца своеасаблівым працягам расказу «Жывіля» (1819), напісанага раней Міцкевічам[1].

Назва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

З захаваных рукапісаў вынікае, што першапачатковай задумай Міцкевіча была назва «Карыбут, князь наваградзкі». Паэма зь літоўскай гісторыі" (па-польску: Korybut, książę Nowogródka. Poema z dziejów litewskich)[6]. Аднак у канчатковым выніку аўтар вырашыў назваць свой твор так, каб цэнтральным героем стала жанчына — гераічная Гражына. Для патрэбаў паэмы Міцкевіч сам прыдумаў імя галоўнай гераіны ад слова gražі азначае «прыгожы» на літоўскай мове. Як пісаў аўтар у 490—491 радку рамана: «З дачок наднёманскіх першая прыгажуня, якую звалі Гражына, гэта значыць прыгожая княгіня» (па-польску: Z cór nadniemeńskich pierwsza krasawica, zwana Grażyną, czyli piękną księżną). Прыгажосьць галоўнай гераіні выяўляецца як у апісаньнях яе цялеснага аблічча, так і ў этычнай, рыцарскай цноце й гераічнасьці ўчынкаў, якія яна зьдзяйсьняе. Такім чынам паэт працягвае клясыцыстычную тэндэнцыю гамэраўскіх паэмаў — г. зв. калёгатыю (па-старажытнагрэцку: καλοκἀγαθία kalokagathіa, ад па-старажытнагрэцку: καλὸς κἀγαθός kalos kagathos — літаральна «прыгожы й добры»), г.зн. наданьне выбітным героям, напаўбоскімі фізычнымі й духоўнымі якасьцямі.

Павагай зьдзівіць, свежасьцю прывабіць,
І бачыш быццам і вясну і лета:
Румянец кветкі ўсё той самы, мабыць,
Хоць сьпее плод, на сонейку сагрэты.
Ня толькі твар такі знайсьці ня проста
(…)
Падобная ва ўсім аж да драбніцы,
Яна й сэрцам мужа паўтарала,
Любімыя заняткі маладзіцы
Ня раз адкладвала й зброю брала.
Ня раз на жмудзкім скакуне гарачым
Ў рысінай шапцы, у мядзьведжай сьвіце

Powagą zdziwi a świeżością znęca —
Zda się, że lato oglądasz przy wiośnie,
Że kwiat młodego nie stracił rumieńca,
A razem owoc wnet pełni dorośnie.
Nie tylko licem nikt jej nie mógł sprostać
(…)
Twarzą podobna i równa z postawy,
Sercem też całym wydawała męża.
Igłę, wrzeciono, niewieście zabawy
Gardząc, twardego imała oręża;
Często, myśliwa, na żmudzkim rumaku,
W szorstkim, ze skóry niedźwiedziej kirysie…

—пераклад Пятра Бітэля

Постаць Гражыны, падобна як яе сваячкі Жывілы, з ранейшай аднайменнай паэмы Міцкевіча, была вытрымана хутчэй у Плютархавым ідэяле кабеты-грамадзянкі[7].

Сюжэт[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Дзеяньне гэтай рамантычнай паэмы адбываецца ў XІV стагодзьдзі ў Навагрудзкім замку. Ноччу да замку падышлі рыцары-крыжакі Дытрыха фон Кніпродэ. Яны запатрабавалі сустрэчы з князем Літаворам, які ваюе з князем Вітольдам. Права расказаць аб прыходзе ворагаў літоўскіх князёў, рыцараў Тэўтонскага ордэну, належала Рымвіду, самаму даверанаму слузе князя. Толькі ён мог без дазволу трапіць у пакой Літавора. Рымвід ідзе ў пакой князя й заўважае, што той чымсьці моцна занепакоены. Нарэшце Літвор раскрывае слузе свае пляны. Літавор абвясьціў плян сумесна з тэўтонскімі рыцарамі ўзяць абяцаны горад Ліду, які належаў ягоннай жонцы Гражыне, але які так і не атрымаў ад Вітольда. Стары слуга спрабуе пераканаць гаспадара, што той робіць штосьці ня так. Ён распавядае яму пра несумленнасьць Тэўтонскага ордэна, які, безумоўна, не выканае свайго абяцаньня. На жаль, паўплываць на рашэньне князя яму не ўдаецца. Адзіны чалавек, які яшчэ можа паўплываць на князя, гэта яго каханая жонка прыгажуня Гражына. Для Літавора Гражына была ня толькі жонкай, але й дарадцам, таму мела на яго вялікі ўплыў. Гражына пайшла да князя з намерам адгаварыць яго ад зьвязу з ворагамі, але Літавор быў непахісным і не зьбіраўся зьмяняць сваё рашэньне. Рымвід, заклапочаны ўсёй сытуацыяй, ходзіць па замку. Раптам ён заўважае зброеносца (па-польску: Giermek), які адпускае пасланцаў ад крыжакаў. Тэўтонскія рыцары вельмі незадаволеныя й клянуцца адпомсьціць. Спачатку слуга вельмі рады, але хутка разумее, што не князь адсылаў крыжакоў — гэта зрабіла яго жонка. Гражына загадвае Рымвіду падрыхтаваць войска да бітвы з Ордэнам. Яна, відаць, ідзе будзіць мужа. Раніцай войскі князя падрыхтаваны да бітвы. Прыходзіць і сам князь у дасьпехах. Як і чакалася, неўзабаве зьяўляюцца варожыя тэўтонскія войскі й пачынаецца бой. Тэўтонскія рыцары спачатку баяліся Літавора, але хутка заўважылі, што князь б’ецца дрэнна. Літоўцы становяцца слабейшымі, і тэўтонскія рыцары без асаблівых высілкаў разьбіваюць атрады Літавора. Раптам зьяўляецца таямнічы рыцар у чорных дасьпехах. Ён б’ецца выключна й павольна схіляе вагу перамогі ў бок літоўцаў. Але, на жаль, Літавор гіне ў бітве. Цяжка паранены, ён падае з каня. Яго сьмерць разьюшыла чорнага рыцара. Зь яшчэ большым запалам змагаецца й забівае нават вялікага магістра Тэўтонскага ордэна. Бітва завяршаецца посьпехам войскаў Літвы. Толькі тады ўся таямніца становіцца зразумелай. Гражына, апранутая ў дасьпехі мужа, выступіла супраць крыжакоў. Адважная Гражына не хацела дамаўляцца з крыжакамі. Супраць волі мужа яна адпусьціла паслоў і ўстала на чале войскаў, якія змагаліся супраць Ордэну. Калі Літавор прачнуўся, ён усё зразумеў і кінуўся на поле бою, але выратаваць Гражыну не пасьпеў. Літавор і быў тым самым чорным ваяром. Княгіне ўладкавалі рыцарскае пахаваньне. Яе цела паклалі на стос і падпалілі. Літавор не мог перажыць страты. Ён таксама кінуўся ў полымя й загінуў.

Галоўныя героі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • Гражына, прыгажуня-жонка князя
  • Князь Літавор, князь Наваградзкі
  • Вітольд, сын Кейстута, вораг Літавора
  • Рымвід, верны слуга й дарадца Літавора
  • Дітріх фон Кніпродэ, комтур Тэўтонскага ордэну

Форма паэмы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Міцкевіч назваў сваю паэму «літоўскім раманам», тым самым указваючы на ​​пэўную прыналежнасьць Гражыны да паэтычнага раману. Такі падыход да твору стаў папулярным[8]. Нягледзячы на ​​гэта, ніякія уласьцівасці гэтага жанру не знаходзяцца у творы[8]; хоць дзеяньне паэмы даволі заблытанае, аўтар прыкладае ўсе намаганьні, каб растлумачыць усе неадназначнасьці, зрабіць іх больш рэалістычнымі й зьвязаць іх лягічнай прычынна-выніковай пасьлядоўнасьцю[8]. Гражына у той жа час у творы не назіраецца характэрнай для рамантычнага паэтычнага раману свабоды кампазыцыі й нават фрагмэнтарнасьці дзеяньня — наадварот, нягледзячы на ​​пэўнае эмацыянальнае «рамантычнае адценьне»[9], паэме ўласьцівы клясычная выразнасьць і ўмоўнасьць формы й дакладна акрэсьленыя межы твору. Дзеяньне таксама вядзецца храналягічна. Аўтар выкарыстаў у Гражыне шэраг працэдураў, прама супрацьлеглых плыні рамантычнай фантазыі й спосабу пабудовы дзеяньня ў сюжэце[8], у тым ліку й ліквідацыю такой характэрнай рысы польскіх паэтычных раманаў, як героя байранічнага, і неадназначнасьць псыхалягічных матывацый дзеяньняў герояў.

Міцкевіч, не зьвяртаючыся да рамантычнай фантазыі, таксама рэвізаваў клясыцыстычныя ўяўленьні пра эпас[10]. Клясычная гармонія парушаецца пэўнай абмежаванай закончанасьцю апавяданьня асноўнага тэксту, які, аднак, дапаўняецца ў фінале раману Эпілёгу выдаўцы[8]. Зьнікае таксама аўтарытарны нарат; Міцкевіч тым самым працягвае традыцыю Балядаў і рамансаў выкладаючы розныя, часта няпоўныя ці нават супярэчлівыя погляды на гісторыю, што расказваецца ў творы, і нават у Эпілёгу аддаючы голас народу[8]. Вобраз рэчаіснасьці ў Гражыне быў абмежаваны аўтарам індывідуальнымі ведамі пра яго й мэнтальнасьцю апавядальнікаў[10].

Хоць Гражына гэта твор − як сьцьвердзіў Мечыслаў Яструн − спалучае «клясычную яркасьць з рамантычным адценьнем»[9], стыль рамана больш блізкі да жорсткіх канонаў XVІІІ ст. клясыцызму, чым да новай паэтыкі, прадстаўленай у Рамантычнасьці. Аднак у стылістыцы самой паэмы можна знайсьці пэўныя прыкметы «дактрыны», «пачуцьцяў і веры», напрыклад, у выкарыстанай мове, якая больш плястычная й натуральная, «чым тое дазваляе клясычная элегантнасьць»[11].

Эпілёг ад выдаўцы і [Зноскі][рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асобным дасьледным матэрыялам для інтэрпрэтатараў «Гражыны» зьяўляецца вершаваны эпілёг, які завяршае паэму, а таксама зборнік аўтарскіх зносак. Абодва дадаткі павінны былі паслужыць Міцкевічу, каб зрабіць гісторыю больш праўдападобнай, такім чынам упісваючыся ў тэхніку «знойдзенага рукапісу», папулярную ў пэрыяд раньняга рамантызму, вядомую, напрыклад, з «Песьні пра Асіяна» Джэймса Макфэрсана(en), альбо з ранейшага, папярэдніка новай эпохі, Рукапісу, знойдзенага ў Сарагосе Яна Патоцкага(pl). У «Пасьляслоўі» аўтар на імгненьне раскрываецца як выдавец, які «забраў у нябожчыка рукапіс», а потым, каб дапоўніць «Гражыну» патрэбным крытычным камэнтарыем, цягнецца да жывых расказаў наваградцаў і «запісваў, бачачы, што расказы вяжуцца з паданым аўтарам зьместам».

Пераклады[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

На беларускую мову паэму цалкам пераклалі Сяргей Дзяргай[12], Пятро Бітэль[13], Марыя Мартысевіч[14].

На летувіскую мову паэму ўпершыню ў 1899 годзе пераклаў Ёнас Жылюс-Ёніля(lt) (псэўданім — Jr. Jonas) пад назвай «Diedai ir Grażina»[15]. Пераклад лічацца клясычным. У 1955 годзе зьявіўся пераклад знакамітага пісьменьніка Юсьцінаса Марцінкявічуса, які пасьля некалькі разоў перавыдаваўся[16]. У самой паэме «Гражына» Міцкевіч працытаваў адзін сказ зь летувіскамоўнай паэмы Крысьціёнаса Данэлайціса «Metai(en)»[17].

Ушанаваньне памяці[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У 1886 годзе на Плянтах у Кракаве, каля вуліцы ў гонар Адама Міцкевіча на вуліцы Пасельскай усталяваны помнік Гражыне й Літавору. Заснавальнікам помніка быў доктар Генрык Ёрдан(pl), а аўтарам — Альфрэд Даўн(pl). Помнік, пастаўлены на невялікім узвышшы, складаецца з пастамэнту й разьмешчанай на ім фігурнай скульптурнай групы. Прасторны пастамэнт упрыгожаны стылізаваным рэльефам з выявай старажытнага шлема й скрыжаваных мяча й пяльцы. Пад гэтымі атрыбутамі дзяўчыны й ваяра знаходзіцца надпіс Гражына. На пастамэнце — статуі Літавора, які ляжыць, і Гражыны, крыху схіленай над ім[18].

У 1933 годзе паводле паэмы «Гражына» Юргісам Карнавічусам(lt) (1884) была створана аднайменная опэра «Gražina»[19][20].

На ўкраінскую мову паэму «Гражына» пераклаў паэт Мікола Цярэшчанка(uk).

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ а б в г д е ё Adam Mickiewicz. «Grażyna». W: Witkowska, Alina ; Przybylski, Ryszard: Romantyzm. Warszawa: Wydawnictwo PWN, 2003, s. 257. ISBN 83-01-13848-3.
  2. ^ Jastrun, Mieczysław: Mickiewicz. Kraków: Polski Instytut Wydawniczy, 1952, s. 98.
  3. ^ а б [Od redakcji]. W: Powieści poetyckie. Warszawa: Czytelnik, 1973, s. 242.
  4. ^ Adam Mickiewicz, Grażyna, Kraków, s. 16.
  5. ^ Adam Mickiewicz. «Grażyna». W: Witkowska, Alina ; Przybylski, Ryszard: Romantyzm. Warszawa: Wydawnictwo PWN, 2003, s. 258. ISBN 83-01-13848-3.
  6. ^ а б [Od redakcji]. W: Powieści poetyckie. Warszawa: Czytelnik, 1973, s. 241.
  7. ^ Adam Mickiewicz. «Grażyna». W: Witkowska, Alina ; Przybylski, Ryszard: Romantyzm. Warszawa: Wydawnictwo PWN, 2003, s. 257. ISBN 83-01-13848-3.
  8. ^ а б в г д е Adam Mickiewicz. «Grażyna». W: Witkowska, Alina ; Przybylski, Ryszard: Romantyzm. Warszawa: Wydawnictwo PWN, 2003, s. 259. ISBN 83-01-13848-3.
  9. ^ а б Jastrun, Mieczysław: Mickiewicz. Kraków: Polski Instytut Wydawniczy, 1952, s. 99.
  10. ^ а б Adam Mickiewicz. «Grażyna». W: Witkowska, Alina ; Przybylski, Ryszard: Romantyzm. Warszawa: Wydawnictwo PWN, 2003, s. 260. ISBN 83-01-13848-3.
  11. ^ Jastrun, Mieczysław: Mickiewicz. Kraków: Polski Instytut Wydawniczy, 1952, s. 98.
  12. ^ Гражына
  13. ^ Гражына
  14. ^ 100 найлепшых кніг 2023 года: выбар Bellit.info
  15. ^ Jr. Jonas «Vertimai iš Mickevycziaus. Diedai ir Grażina». — 1899
  16. ^ Gražina ; Konradas Valenrodas : / Adomas Mickevičius. — Kaunas, 1958. — 106 p. — (Mokinio biblioteka)
  17. ^ Digimas, A. (1984).
  18. ^ Marek Żukow-Karczewski. Dawne pomniki Krakowa. Pomnik ku czci Adama Mickiewicza (Grażyna z Litaworem). «Echo Krakowa». 231 (13292), 1990-11-28. Kraków.
  19. ^ Operos «Gražina» afiša
  20. ^ Pirmoji originali lietuvių opera Čikagos scenoje

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • Гражына на беларускай мове на беларускай Палічцы ў перакладзе Пятра Бітэля
  • Гражына на беларускай мове, аўдыёкніга
  • Гражына на беларускай мове, аўдыёкніга
  • Гражына Вершаваныя літаратурныя пераклады
  • Гражына, кароткі пераказ
  • Grażyna на польскай мове ў бібліятэцы Polona.pl
  • Grażyna на польскай мове ў бібліятэцы Wolne Lektury
  • Grażyna на польскай мове, аўдыёкніга
  • Gražina на літоўскай мове ў клясычным перакладзе Ёнаса Жылюса ў бібліятэцы Wolne Lektury
  • Gražina на літоўскай мове ў перакладзе Вінцаса Мікалайціса-Пуцінаса(lt).
  • Gražina на літоўскай мове, аўдыёкніга
  • Гражина на ўкраінскай мове ў перакладзе Міколы Цярэшчанкі.
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Гражына_(паэма)&oldid=2505182»