Жалудок

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Жалудок
лац. Žałudok
Палац Сьвятаполк-Чацьвярцінскіх
Палац Сьвятаполк-Чацьвярцінскіх
Герб Жалудку Сьцяг Жалудку


Краіна: Беларусь
Вобласьць: Гарадзенская
Раён: Шчучынскі
СельсаветПасялковы савет: Жалудоцкі сельсаветЖалудоцкі
Насельніцтва: 972 чал. (2018)[1]
Часавы пас: UTC+3
Тэлефонны код: +375 1514
Паштовы індэкс: 231506
СААТА: 4258820905
Нумарны знак: 4
Геаграфічныя каардынаты: 53°36′0″ пн. ш. 24°59′0″ у. д. / 53.6° пн. ш. 24.98333° у. д. / 53.6; 24.98333Каардынаты: 53°36′0″ пн. ш. 24°59′0″ у. д. / 53.6° пн. ш. 24.98333° у. д. / 53.6; 24.98333
Жалудок на мапе Беларусі ±
Жалудок
Жалудок
Жалудок
Жалудок
Жалудок
Жалудок
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Жалудо́к — мястэчка ў Беларусі, на рацэ Жалудзянцы. Цэнтар пассавету Шчучынскага раёну Гарадзенскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 972 чалавекі[1]. Знаходзіцца за 22 км на ўсход ад Шчучына, за 7 км ад чыгуначнай станцыі Скрыбаўцы (лінія Масты — Ліда).

Жалудок — мястэчка гістарычнай Лідчыны (частка Віленшчыны). Да нашага часу тут захаваліся палац Сьвятаполк-Чацьвярцінскіх у стылі мадэрн і касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі ў стылі клясыцызм, помнікі архітэктуры XIX — пачатку XX стагодзьдзя.

Назва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Паводле папулярнага меркаваньня, тапонім Жалудок утварыўся ад асновы жолуд[2].

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўны артыкул: Гісторыя Жалудку

Вялікае Княства Літоўскае[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Плян мястэчка, 1833 г.

Упершыню Жалудок упамінаецца ў 2-й палове XV ст. як уладаньне вялікіх князёў. У 1486 годзе ён атрымаў статус мястэчка. У 1490 годзе вялікі князь Казімер заснаваў тут касьцёл.

У пачатку XVІ стагодзьдзя Жалудок стаў сталіцай павету Віленскага ваяводзтва (існаваў да 1567 году). Намесьнікамі жалудоцкімі былі: Марцін Храптовіч (1501—1508), Міхал Пацэвіч (паводле іншых зьвестак Мікалай Пацэвіч, 1510), Сымон Кібартавіч (1511), Васіль Палубінскі (1515—1533). Само мястэчка ў розныя часы знаходзілася ў валоданьні Лацкіх, Сапегаў, Францкевічаў. У 1506 годзе ў часе татарскага нападу, згарэў касьцёл; у 1529 годзе вялікі князь Жыгімонт Стары пацьвердзіў яму ўсе ранейшыя фундацыі і надаў новыя.

У 1682 годзе Казімер і Аляксандра Фрацкевічы (паводле іншых зьвестак, жонка Казімера — Ганна з Нарушэвічаў) заснавалі ў Жалудку касьцёл і кляштар кармэлітаў «старых»[3]. Фундацыю на будаваньне кляштару сваёй пастановай пацьвердзіў Сойм у 1685 годзе. У 1690 годзе існаваў Жалудоцкі ключ — вялікае зямельнае ўладаньне на абодвух берагах Нёмана з панскім дваром, мястэчкам, вёскамі, ворнымі землямі і лясамі. Ключ налічваў 226 дамоў і быў адным з найбольшых шляхецкіх уладаньняў у Панямоньні.

За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у лютым 1706 году ў Жалудку знаходзілася галоўная кватэра караля Швэцыі Карла XII. У пачатку XVІІІ стагодзьдзя мястэчка перайшло ў валоданьне Тызэнгаўзаў. У гэты час Жалудок атрымаў барокавы плян і складаўся з палацава-паркавага ансамблю і сялібнага раёну, якія знаходзіліся на адлегласьці 1 км і зьвязваліся простай магістральлю[4]. Цэнтар паселішча меў эліпсавідны пляц з гандлёвымі радамі пасярэдзіне, раскошнай мураванай паўкруглай карчмой на лініі авала, 6 вуліцамі-прамянямі. Пэрыфэрыйная акружная траса ўтварала выразны васьмікутнік[5]. У мястэчку дзейнічалі школа і шпіталь.

Пад уладай Расейскай імпэрыі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Касьцёл. Н. Орда, 1861—77 гг.

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Жалудок апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стаў цэнтрам воласьці Лідзкага павету Віленскай губэрні. На 1829 год у мястэчку было 57 будынкаў (29 хрысьціянскіх і 28 юдэйскіх). У 1835 годзе праз шлюб Германіцыі, дачкі Рудольфа Тызэнгаўза, палкоўніка артылерыі, зь Севярынам Урускім Жалудок перайоў да апошніх. Пазьней, калі Марыя Ўруская (1853—1931) выйшла замуж за Ўладзімера Чацьвярцінскага (1837—1918), мястэчка апынулася ў валоданьні роду Сьвятаполк-Чацьвярцінскіх. У 1853—1854 гадох тут збудавалі мураваны касьцёл.

Праект палаца, 1907 г.

На 1861 год у Жалудку было 88 двароў, на 1863 год — 88 жылых дамоў. У 1886 годзе існавалі валасная ўправа, касьцёл, сынагога, юдэйскі малітоўны дом, 2 млыны, гарбарня, вінакурня, бровар, 23 крамы, 2 карчмы, 11 піцейных дамоў. На 1895 год — 130 двароў. Паводле вынікаў перапісу 1897 году — касьцёл, сынагога, малітоўны дом, народная вучэльня, 2 млыны, гарбарня, бровар, вінакурня, больш за 20 крамаў і 10 корчмаў: праводзіліся таргі ў нядзелі і кірмаш.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў 1915 годзе Жалудок занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Жалудок абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР[6]. У 1919—1920 гадох мястэчка знаходзілася пад польскай уладай. Паводле Рыскай мірнай дамовы 1921 году Жалудок апынуўся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стаў цэнтрам гміны Лідзкага павету Наваградзкага ваяводзтва. У гэты час у мястэчку было 274 будынкі, гмінная ўправа, касьцёл, лякарня, пошта; аднайменны фальварак налічваў 14 пабудоваў.

У 1939 годзе Жалудок увайшоў у БССР, дзе 15 студзеня 1940 году атрымаў афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу і стаў цэнтрам раёну (існаваў да 1962 году). На 1940 год у мястэчку было 2 электрастанцыі, вінакурны завод, паравы млын, часальня воўны, 3 гарбарні, дом культуры, 2 няпоўныя сярэднія школы, амбуляторыя, радзільны дом, лякарня на 40 ложкаў, аптэка, паштова-тэлеграфная кантора, вэтэрынарны пункт. У Другую сусьветную вайну з 27 чэрвеня 1941 да 12 ліпеня 1944 году Жалудок знаходзіўся пад акупацыяй Трэцяга Райху.

На 1 студзеня 2001 году ў Жалудку быў 421 двор.

Насельніцтва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Дэмаграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  • XIX стагодзьдзе: 1829 год — 311 чал., у тым ліку 146 хрысьціянаў і 165 юдэяў[7]; 1861 год — 581 чал.; 1863 год — 581 чал.; 1895 год — 674 чал.[8]; 1897 год — 1860 чал.[9], у тым ліку 1372 юдэі
  • XX стагодзьдзе: 1905 год — 1969 чал.; 1909 год — 1969 чал.; 1919 год — 1557 чал.; 1921 год — 1552 чал. у мястэчку Жалудку і 242 чал. у фальварку Жалудку; 1940 год — 2436 чал.; 1971 год — 2,1 тыс. чал.; 1993 год — 1,8 тыс. чал.[3]; 1997 год — 1,4 тыс. чал.[10]
  • XXI стагодзьдзе: 1 студзеня 2001 году — 1630 чал.[11]; 2006 год — 1,5 тыс. чал.[12]; 2007 год — 1,4 тыс. чал.; 2008 год — 1,4 тыс. чал.; 2009 год — 1290 чал.[13] (перапіс); 2016 год — 1017 чал.[14]; 2017 год — 1002 чал.[15]; 2018 год — 972 чал.[1]

Інфраструктура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

У Жалудку працуюць мэдычная вучэльня, сярэдняя і музычная школы, дашкольная ўстанова, лякарня, дом культуры, 2 бібліятэкі, пошта.

Забудова[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вуліцы і пляцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Афіцыйная назва Гістарычная назва Былыя назвы
17 верасьня вуліца Беліцкая вуліца
Кастрычніцкая вуліца Віленская вуліца
Камуністычная вуліца Дворная вуліца
Савецкая вуліца Касьцельная вуліца[16]
Савецкая плошча Рынак пляц
Чырвонапартызанская вуліца Арлянская вуліца Камсамольская вуліца (1939—1944)[17]
? Кронькаўская вуліца
? Школьная вуліца

Эканоміка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Прадпрыемствы сацыяльна-побытавага абслугоўваньня.

Турыстычная інфармацыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Славутасьці[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Галерэя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асобы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ а б в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  2. ^ Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 122.
  3. ^ а б Шаблюк В. Жалудок // ЭГБ. — Мн.: 1993 Т. 1. С. 363.
  4. ^ Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 315.
  5. ^ Соркіна І. Мястэчкі Беларусі... — Вільня, 2010. С. 316.
  6. ^ 150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі / Уклад. Іван Саверчанка, Зьміцер Санько. — Вільня: Наша Будучыня, 2002. — 238 с. ISBN 9986-9229-6-1.
  7. ^ Соркіна І. Мястэчкі Лідскага ўезда ў XIX — пачатку ХХ ст. // Ліда і Лідчына: да 685-годдзя з дня заснавання горада: матэрыялы рэспуб. навук.-практ. канф., (Ліда, 3 кастр. 2008 г.) / рэдкал.: Худык А. П. (гал. рэд.). — Ліда, 2008.
  8. ^ Krzywicki J. Żołudek // Słownik geograficzny... T. XIV. — Warszawa, 1895. S. 827.
  9. ^ Rouba N. Przewodnik po Litwe i Białejrusi. — Wilno, 1909.
  10. ^ БЭ. — Мн.: 1998 Т. 6. С. 419.
  11. ^ Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Шчучынскага р-на. — Мн., 2001.
  12. ^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.
  13. ^ Перепись населения — 2009. Гродненская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  14. ^ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  15. ^ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
  16. ^ Мордухович М. Мне всю жизнь везло… // Корни. № 40. С. 141.
  17. ^ Мордухович М. Мне всю жизнь везло… // Корни. № 40. С. 139.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]